گشتی در کاخ های سعدآباد

مجموعه فرهنگی – تاریخی کاخ سعدآباد در شمالی ترین، مرتفع‌ترین و خوش آب و هواترین محله تهران، قرار گرفته است. کاخ های سعدآباد را خاندان پهلوی در منطقه شمیران، تهران بنا کرده‌اند.

در این مجموعه ابتدا خاندان قاجار و خاندان سلطنتی ساکن بودند، اما پس از توسعهٔ محوطه، رضاشاه در سال‌های 1300 در آنجا می زیست و پسرش محمدرضا نیز در سال‌های 1350 به این‌جا نقل مکان کرد. پس از پیروزی انقلاب، این مجموعه به شکل موزه در آمد ولیکن کاخ فعلی ریاست جمهوری در جوار این مجموعه قرار دارد. از کاخ ملکه مادر نیز که متعلق به ارگان ریاست جمهوری است برای پذیرایی از مهمانان خارجی استفاده می‌شود.

ویژگی‌های جغرافیایی

مجموعه سعدآباد، در مساحتی حدود 300 هکتار واقع شده ‌است. این مجموعه دارای حدود 180 هکتار جنگل طبیعی، چشمه سارها، قنات ها، باغستان‌ها، گلخانه‌ها و خیابان‌های پوشیده از درخت و گل است. رودخانه جعفر آباد، از وسط محوطه کاخ می‌گذرد. این مجموعه، از شمال با کوه‌های البرز، از مشرق با گلابدره، از مغرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد.

از باغ‌هایی که اراضی آنها به اراضی مجموعهٔ سعدآباد اضافه شد، می‌توان به باغ آقا محمدجواد گنجه‌ای، که قسمتی از روستای جعفرآباد بود و باغ امام جمعه وقت جعفرآباد، و باغ‌های سپهبد امان‌الله میرزای مستوفی‌الممالک (سالار جنگ)، شکرالله قوام‌الدوله، همدم‌السلطنه (خواهر مستوفی) و محمود بدر اشاره کرد. خانه‌های جنوبی مجموعه، که مربوط به دوره قاجار بود و در دوران پهلوی اول به عنوان سربازخانه کاخ سعدآباد، مورد استفاده قرار می‌گرفت، از نصیرالدوله خریداری گردید.

در دوران پهلوی اول، سراسر باغ سعدآباد از رودخانهٔ دربند، که توسط رضاشاه خریداری شده بود، مشروب می‌شد. ولی در دوران پهلوی دوم، به دلیل بخشیدن دوازده ساعت از آب رودخانه به رعایا، و کافی نبودن این میزان آب رودخانه، برای آبیاری سراسر مجموعه، از دوازده رشته قنات قدیمی و جدیدالاحداث استفاده گردید. مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد در ارتفاع 1650 تا 1800 متری از سطح دریا قرار دارد.

تاریخچه

مجموعه سعدآباد، چهار دوران تاریخی قاجاریه، پهلوی اول و پهلوی دوم و پس از انقلاب، را شامل می‌شود. این مجموعه، در دوران قاجار، محل استقرار و سکونت تابستانی شاهان این سلسله بوده است. پس از کودتای 1299 و الحاق باغ‌ها و خانه‌های گوناگون، در وسعتی تازه، به اقامتگاه تابستانی رضاخان اختصاص یافته و کاخ‌ها و کوشک هایی به مناسبت و ضرورت‌های گوناگون در جای جای این پهنهٔ برتافته از درختان چنار و سپیدار و سرو، با فاصله‌ای نسبت به بناهای بازمانده از دوران قاجار، سربرآورده، که طی سالیان به هیجده کاخ کوچک و بزرگ، و تعدادی تاسیسات دیگر، رسیده است. قدیمی‌ترین کاخ این مجموعه، کاخ (کوشک) احمدشاهی بوده است، که در دوران اوایل سلطنت او، ساخت آن به پایان رسیده است. جدیدترین کاخ این مجموعه، کاخ لیلا پهلوی، کاخ تابستانی کوچکترین دختر محمدرضا پهلوی بوده است.

فهرست کاخ – موزه های موجود در مجموعه سعدآباد

فهرستی از کاخ موزه‌های موجود در مجموعه سعدآباد را در زیر مشاهده می کنید. لازم به ذکر است، که مراحل نهایی افتتاح دو موزه با عنوان‌های موزه یادمان و مجموعه موزه‌های سیار (قابل حمل) مجموعه سعدآباد، در حال اجرا است و همچنین کاخ غلامرضا (ساختمان تبصره 36 فعلی)، کاخ ملکه مادر (ســــاختمان جمهور)، کاخ فریده دیبا و کاخ اختصاصی و کاخ احمدشاهی و ساختمان عبدالرضا (امور اداری سعدآباد)، به دلایل سیاسی امنیتی، و یا تعمیرات و بازسازی، در حال حاضر، قابل بازدید، برای عموم نیستند.

ساختمان بهمن (کاخ بهمن)

این کاخ از بناهای دوران پهلوی دوم، از جمله زیباترین ساختمان‌های مجموعه می‌باشد، که منزل مسکونی بهمن، پسر غلامرضا پهلوی بوده است. این ساختمان، مجاور موزه مردم شناسی و در کنار درب شمالی دربند قرار دارد. این ساختمان، از سال 1382 به بعد، به دفتر یونسکو در ایران اختصاص یافت و دورانی، مرکز آموزشی مجموعه سعدآباد بوده است.

کاخ احمد شاهی

این کاخ، قدیمی‌ترین کاخ موجود در مجموعه سعدآباد می‌باشد، که در اواخر سلطنت احمد شاه قاجار و از سال 1297، ساخت آن آغاز و در هنگام وزارت جنگی رضاشاه، ساخت بنای آن به پایان رسید. پس از انقلاب، از این محل به عنوان پایگاه مرکزی بسیج خواهران استان تهران، استفاده می‌شده است. قرار است این محل پس از بازپس گیری از بسیج خواهران، بازسازی و آماده بازدید عمومی شود. این کاخ، در حال حاضر غیر قابل بازدید، برای عموم می‌باشد.

کاخ اختصاصی

این کاخ، در سمت غرب موزه هنرهای زیبا قرار دارد. این کاخ، در سال‌های اولیه بعد از انقلاب ایران، به عنوان موزه تاریخ طبیعی استفاده می شده است. ولی در حال حاضر، در اختیار نهاد ریاست جمهوری ایران می‌باشد، و غیرقابل بازدید، برای عموم است.

ساختمان جمهور (کاخ ملکه مادر)

این کاخ، در دوران پهلوی، محل آخرین سال‌های زندگی رضاشاه، قبل از تبعید به جزیره موریس، و محل زندگی مادر شاه (تاج الملوک) تا دوران انقلاب اسلامی ایران، بوده است. این کاخ، در حال حاضر، در اختیار نهاد ریاست جمهوری ایران، و مخصوص اقامت مهمانان ویژه دولت ایران می‌باشد، و به این جهت، به ساختمان جمهور مشهور گردیده است. این کاخ، در حال حاضر غیر قابل بازدید، برای عموم می‌باشد.

کاخ-موزه سبز، کاخ مرمر (قصر سنگی، کاخ شهوند، کاخ رضاشاه پهلوی)

یکی از زیباترین کاخ‌های سلطنتی موجود در ایران می‌باشد، که در نقطه‌ای مرتفع، در شمال غربی مجموعه سعدآباد قرار دارد. این کاخ، در ابتدا به صورت ساختمانی نیمه تمام بود که به شخصی به نام علیخان تعلق داشت و تپه ای که ساختمان روی آن واقع شده بود، به همین نام معروف بود. رضاشاه، پس از اینکه ساختمان واقع بر این تپه را از علیخان خریداری کرد، کاخ کنونی را بنا نهاد و کار ساخت و تکمیل آن از زمان وزارت جنگی او، تا اوایل سلطنتش (سالهای 1301 تا 1307 خورشیدی) به طول انجامید. سرانجام، این کاخ با تلاش هنرمندان و معماران ایرانی، پس از هفت سال کار، در دو طبقه (زیر زمین و همکف) بنا گردید.

رضاشاه از طبقه همکف به عنوان محل زندگی و دفتر کار خود، و از زیرزمین به عنوان انباری استفاده می‌کرد همچنین یک تالار غذاخوری مجلل با میز و صندلی های منقش و کنده کاری شده و همچنین ظروف نفیس چینی و سرامیک و نقره ایتالیایی مخصوص پذیرایی تشریفاتی میهمانان مورد استفاده قرار می گرفته است این کاخ، به دلیل استفاده از سنگ‌های سبز کمیاب معدن خمسه زنجان و سنگ مرمر خراسان، در نمای خارجی آن، به قصر سنگی کاخ مرمر نیز معروف است. ملات سنگ ها، از جنس سرب است و مانع شکستن آنها در اثر انقباض و انبساط می‌شود. درب اصلی کاخ، از سمت شمال غربی به سمت رشته کوه‌های مرتفع البرز گشوده می‌شود. سردر و ستون‌های ورودی کاخ، نیز از جنس سنگ مرمر خراسان، و ترکیب و تلفیقی از نقوش و موتیف‌های هنر ایرانی و اروپایی است.

با بازسازی و مرمت کاخ، قصر سنگی به کاخ شهوند، معروف گردید و پس از انقلاب ایران، به کاخ سبز تغییر نام داد. گچ‌بری‌ها و آیینه کاری‌های ظریف و زیبای درون کاخ، کار دست هنرمندان ایرانی ناشناس است. تذهیب دیوار ها، اثر استاد حسین بهزاد، و خاتم کاری ها، حاصل کار گروهی کارگاه استاد صنیع خاتم است. مساحت زیربنای کاخ، در دو طبقه، 1203 متر مربع می‌باشد و معمار آن، میرزا جعفر کاشی معروف به معمارباشی بوده است.

یکی از زیباترین قسمت‌های این کاخ، تالار آیینه روی تمامی آیینه ها، با گل هایی از گچ تزئین شده و با قالی مشهد 70 متری زیبایی، که اثر عبدالمحمد عمواغلی است، فرش شده که دفتر کار رضاشاه نیز بوده است. در این تالار، یک دست مبل کوبلن دوز کار دست، مربوط به دوره قاجار قرار دارد. میز وسط تالار، کار کشور فرانسه و متعلق به قرن 18 میلادی است. پرده‌ای نقره فام به چوب پرده‌ای منبت کاری شده، پنجره تالار را مزین کرده است.

از ویژگی‌های این تالار، همخوانی نقش وسط فرش، با طرح سقف است که با ابریشم خاص و ریز بافت و مدت هفت سال (سالهای 1301 تا 1307 خورشیدی) توسط استاد… و هنرمندان مشهد به طول انجامیده است. آیینه کاری‌های سقف با طرح قندیل، کار هنرمندان ایرانی است. از دیگر وسایل با ارزش این کاخ، می‌توان به مجسمه‌ها و مبل‌های دوره لویی شانزدهم، و نیز دو میز کنسول مربوط به دوره ناپلئون اشاره کرد. از دیگر تالارهای این کاخ که روبروی تالار آینه واقع شده و به عنوان اتاق خواب رضاشاه بوده و نبودن تخت خواب و یا رختخواب است و پنجره ای که رو به دربند با چشم اندازی زیبا باز می شود می باشد.

کاخ‌موزه سفید (کاخ ملت، کاخ شاه پهلوی)

این کاخ، بزرگ ترین کاخ موجود در مجموعه کاخ سعدآباد است، که به‌ علت رنگ سفید نمای آن، به کاخ سفید شهرت یافته است. این بنا، علاوه بر آنکه اختصاص به امور اداری و تشریفاتی دوران پهلوی دارد، اقامتگاه تابستانی شاه و همسرش فرح، به حساب می‌آمد. این کاخ، شامل 54 واحد مختلف، از جمله 10 تالار تشریفاتی می‌باشد که وسیع‌ترین آن، تالار کاخ می‌باشد، که سفره خانه‌ای به مساحت 220 متر مربع دارد. بنای کاخ، به دستور رضاشاه، در سال 1310 خورشیدی آغاز گردید و در سال 1315 خورشیدی به پایان رسید. نقشه کاخ، اثر مشترک مهندس خرسندی و مهندس بوزیس روسی است.

گچ بری های زیبا و ظریف درون کاخ، کار استادانی چون غلامرضا پهلوان، عبدالکریم شیخان، حسین کاشی و رضا ملائکه است. سنگ‌های مرمر سرسراها، از معادن شهرهای یزد و تربت حیدریه، تهیه شده و سنگ فرش کف ها، توسط استاد لرزاده انجام شده‌ است. نمای بیرونی کاخ، به سبک ایرانی-رومی است، که چهار ستون اصلی بزرگ در چهارسوی سرسرا و چهار نورگیر، در اطراف سقف مرکزی می‌باشد. پرده‌های بزرگ نقاشی رنگ روغن، با موضوع داستان‌های شاهنامه که در اطراف نورگیر سرسرای طبقه اول است را استاد حسین بهزاد و شاگردانش، در سال 1320 خورشیدی به پایان رساندند. تالارهای بزرگ تشریفاتی کاخ، به سبک اشرافی فرانسه تزئین گردیده است.

از با ارزش‌ترین آثار این گنجینه، فرش‌های نفیسی است که نهایت ذوق و هنر بافندگان هنرمندان ایرانی را نشان می‌دهد. بزرگترین فرش این کاخ، 145 متر مربع و دارای 140 رج می‌باشد که با نقش مایه شمسه و قندیل، زینت بخش سفره خانه است. در سرسرای طبقه همکف، مجموعه‌ای از سفالینه‌های ایران، از هزاره چهارم پیش از میلاد تا سده هفتم هجری و همچنین کریستال‌هایی از دوره قاجار نگهداری می‌شود. پوشش دیوار تالارها، از پارچه‌های نفیس ابریشم، اطلس و تافته است. لوسترهای ساخت ایتالیا، فرانسه و چک-اسلواکی، روشنایی بخش تالارهای وسیع این کاخ است، که بزرگترین آن، دارای 108 شاخه است. سه چلچراغی که تالار سفره خانه طبقه اول را روشن می‌کند و همچنین میز تحریر موجود در این سفره‌خانه، متعلق به ماری آنتوانت، ملکه فرانسه است. کاخ سفید، در زمینی به مساحت 2164 متر مربع، در دو طبقه، در زیربنایی در حدود 5000 متر مربع، ساخته شده ‌است.

موزه آب (دفتر رئیس تشریفات کاخ، دفتر مسئول حفاظت ارتش)

این موزه، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد، قرار دارد. ساختمان موزه، متعلق با دوران قاجاریه و پهلوی دوم، و شامل دو بخش اصلی و فرعی است. بخش فرعی این ساختمان، دفتر مخصوص محمدرضا پهلوی بود، که در زمان پهلوی دوم ساخته شد، که برای پذیرایی از مقامات درباری و مراجعین شاه استفاده می شد، پس از تخلیه، این دو ساختمان به تیمسار کسرایی (مسئول حفاظت ارتش) واگذار شد. در این موزه، اسناد و مدارک مربوط به آب (مانند دفترچه میراب، وقف نامه ها)، ابزار و ادوات مربوط به آب (مانند فنجان آبی، ساعت آبی، لوازم حفر چاه و قنات) و تندیس‌های گوناگونی از دانشمندان آب شناس و تندیس میراب نگهداری می‌شوند.

موزه استاد بهزاد (کاخ کرباس، کاخ ولیعهدی)

موزه مینیاتور اسناد حسین بهزاد، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد قرار دارد. ساختمان این موزه، متعلق به اواخر دوران قاجار و اوایل دوران پهلوی است. در دوران پهلوی این موزه، به کاخ کرباس معروف بوده که به عنوان استراحتگاه و محل کار رضاشاه استفاده می‌شده، و در دوران شاه، به عنوان کاخ ولیعهدی، مورد استفاده رضا پهلوی، در دوران کودکی و نوجوانی او، بوده است. این موزه، پس از بازسازی و مرمت، در سال 1373 خورشیدی، و به مناسبت صدمین سالگرد تولد استاد بهزاد، افتتاح گردید. این موزه، دارای پنج سالن می‌باشد و از زیر زمین این موزه، به عنوان نمایشگاه و محل آموزش، استفاده می‌گردد.

موزه برادران امیدوار (کالسکه خانه قجری)

این موزه، در بخش شمال غربی مجموعه سعدآباد، واقع شده و ساختمان آن، متعلق به دوران قاجار است. این موزه، شامل 4 اتاق با نمای آجری قرمز رنگ و گچ بری‌های زیبا است، که کالسکه خانه و استراحتگاه سورچی‌ها بوده است. این ساختمان، در سال 1381 بازسازی و در مهر ماه 1382، در هفته جهانگردی، به نام اولین جهانگردان ایرانی معاصر، افتتاح شد. برادران امیدوار، پس از سه سال مطالعه، در سال 1333، با مبلغی در حدود 90 دلار، از زادگاه خود، سفرشان را آغاز کردند.

موزه چهره‌های ماندگار (کاخ ملکه توران امیرسلیمانی، همسر رضاشاه پهلوی)

عمارت چهره‌های ماندگار، از جمله بناهای دوره قاجاری در مجموعه سعدآباد است، که رضاشاه بعد از استقرار در تپه علیخان و پس از ساختن کاخ سبز، آن را آراسته به مجموعه سلطنتی نمود. این عمارت و ساختمان جنوبی آن که اکنون موزه استاد فرشچیان را در خود جای داده، مجموعه دو عمارت اندرونی و بیرونی یک باغ بوده اند. عمارت بیرونی (موزه استاد فرشچیان) مشتمل بر یک ساختمان ییلاقی است و از سه سو به ایوانهای سر پوشیده منتهی می‌شود و در قسمت جنوبی قرار دارد، و عمارت اندرونی (موزه چهره‌های ماندگار) در قسمت شمالی قرار گرفته و از دو سوی شمال و غرب به ایوان‌های ستون دار منتهی می‌گردد. از جهت ظرافت‌های معماری، عمارت بیرونی دارای نفاست بیشتری است و عمارت اندرونی ساده تر به نظر می آید. این دو عمارت پس از تملک توسط رضاشاه، به عنوان کاخ اختصاصی ملکه توران امیرسلیمانی (همسر سوم رضاشاه و مادر غلامرضا پهلوی) اختصاص یافت. عمارت بیرونی، محل سکونت ملکه بوده و در عمارت اندرونی، خدمه ایشان مستقر بودند. سپس، تا قبل از پیروزی انقلاب ایران، کاخ‌ها به نظامیان نزدیک محمد رضا پهلوی که در سعدآباد ساکن بودند اختصاص یافت. در محوطه این موزه، تصویر و زندگی نامه کوتاهی از چهره‌های ماندگار ایران در رشته‌های مختلف، به همراه چند تندیس از دانشمندان ایرانی قرار دارد. این موزه در اکثر روزهای سال تعطیل می‌باشد.

موزه خط و کتابت میرعماد (کاخ فرحناز و علی‌رضا)

این موزه، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد، قرار دارد. بنای این موزه، به دلیل شباهت به ساختمان‌های اواخر دوره قاجار و اوایل دوران پهلوی، به معماری دوره انتقال تعلق دارد. ساختمان موزه، دو طبقه دارد، که محل سکونت دو تن از فرزندان شاه (فرحناز و علیرضا) بود. پس از انقلاب ایران، ساختمان مذکور، به نمایش آثار خطی، اختصاص یافت، که سرانجام در سال 1376 خورشیدی، به نام مشهورترین استاد خوشنویسی قرن 11 هجری قمری، یعنی میرعماد حسنی، تغییر نام یافت.

موزه ظروف سلطنتی (موزه ظروف، کاخ اشرف پهلوی)

موزه ظروف، در شرق مجموعه فرهنگی – تاریخی سعدآباد قرار دارد. این بنا به مساحت 2600 مترمربع به دستور رضاشاه، توسط مهندس فرمانفرمائیان، با زیر بنای 1800 مترمربع طراحی و در دو طبقه بین سالهای 18 – 1315 ساخته شد. نمای خارجی ساختمان از سنگ تیشه ای بوده که در سال 1350 به دستور اشرف پهلوی بازسازی و توسعه یافت و پس از آن نما، با سنگ مرمرسفید پوشیده شد. این بنا پس از انقلاب اسلامی، در سال 1372 به عنوان موزه ظروف معرفی گردید و در اواخر سال 1374 به نهاد ریاست جمهوری تحویل داده شد. در سال 1384 مجدداً در اختیار سازمان میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفت. پس از انتقال اشیاء موزه صنایع دستی، در 30 دی 1385 به ساختمان فوق، این محل به موزه صنایع دستی اختصاص یافت.

از بهمن ماه 1388 مجددا چیدمانی از ظروف سلطنتی در بخشی از طبقه دوم این بنا صورت پذیرفت و از خرداد ماه 1389 با انتقال موزه صنایع دستی از این بنا به ساختمان دیگری در داخل مجموعه این موزه با نام موزه ظروف سلطنتی حیات دوباره خود را آغاز نموده .

در حال حاضر تعداد 503 قطعه ظروف واشیائ تزتینی در 5 سالن و دو طبقه به نمایش در آمده . ظروف مذکور به 4 دسته ظروف قاجار، پهلوی اول، پهلوی دوم و ظروف اهدایی در شرایط و مناسبتهای مختلف به محمد رضا، فرح و رضا پهلوی می باشند.

موزه مردم‌شناسی (کاخ شمس پهلوی)

این موزه، دربرگیرنده مجموعه کاملی است، از سیر فرهنگ و راه و روش زندگی انسان، و آئینه تمام نمایی است، از تحولات مختلف در تمامی جنبه‌های زندگی انسان، که در طی ادوار گوناگون حادث گردیده است. ساختمان موزه مردم شناسی، کاخ سابق شمس پهلوی بوده، که در ضلع شمال غربی مجموعه سعدآباد واقع گردیده است. پایه بنا در سال 1314 خورشیدی نهاده شد و ساخت آن تا سال 1318 خورشیدی به طول انجامید. ساختمان با مساحت تقریبی 2600 متر مربع، شامل دو طبقه و یک زیر زمین می‌باشد. معماری بنا از سبک معماران اروپایی، به ویژه آلمانی، الگو برداری گردیده و از معماری ایرانی در دوره ساسانی، نیز در قسمت‌های تزئینات فوقانی نمای بیرونی بنا، بهره گرفته است.

موزه مینیاتور استاد آبکار (کاخ لیلا پهلوی)

موزه کلارا آبکار، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد، قرار دارد. این ساختمان، اقامتگاه تابستانی لیلا پهلوی، کوچکترین دختر محمدرضا پهلوی بود، که جدیدترین ساختمان مجموعه، نیز به حساب می‌آید. ساختمان مذکور، در سال 1373 خورشیدی، با تلاش سازمان میراث فرهنگی، به مناسبت روز جهانی موزه، به عنوان موزه مینیاتور آبکار، افتتاح گردید. بخشی از موزه، به تابلوهایی از او، که شامل آثار مردم شناسی، زیورآلات و پارچه‌های ترمه می‌شود، اختصاص دارد. بخشی دیگر، مربوط به آثار لاکی است، که بیانگر تنوع و علاقه مندی او به رشته‌های مختلف نگارگری ایرانی است.

موزه مینیاتور استاد فرشچیان (کاخ ملکه عصمت دولتشاهی، همسر رضاشاه پهلوی)

این موزه که در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد قرار دارد، متعلق به دوره قاجار است. ساختمان موزه در گذشته محل سکونت رضاشاه و همسر چهارمش ملکه عصمت بوده، که در دوران محمدرضا پهلوی، برادر شاه و سپس سرآشپز مخصوص او، در آنجا سکونت داشتند و بعدها نیز، به انبار تبدیل شد. این بنا، پس از بازسازی و مرمت در تاریخ 26 مهر سال 1380 خورشیدی با عنوان موزه مینیاتور استاد فرشچیان، افتتاح گردید. آثار استاد فرشچیان در بیش از صدها نمایشگاه فردی و جمعی، در ایران و سایر کشورها، با استقبال بسیار زیادی روبرو شده است. این موزه شامل 5 سالن، و بیش 70 اثر نفیس از این هنرمند برجسته می‌باشد.

موزه نظامی (کاخ شهرام)

این موزه، در بخش مرکزی مجموعه سعدآباد قرار دارد. این ساختمان با زیر بنایی حدود سه هزار متر مربع، در دو طبقه و یک زیر زمین، به دستور رضاشاه، در سال 1314 خورشیدی، برای همسر دومش تاج الملوک ساخته شد. بنای فوق طی سال‌های 1351 تا 1352 خورشیدی، توسط واحد مهندسی مجموعه سعدآباد، بازسازی و به شهرام، پسر بزرگ اشرف پهلوی اهدا شد، و به کاخ شهرام معروف گشت. پس از پیروزی انقلاب ایران، ساختمان مذکور، به موزه نظامی تبدیل شد. مجموعه فوق در سال 1302 خورشیدی، به موزه دانشکده افسری منتقل شده بود، که پس از انقلاب، بخشی از آن مجموعه، به موزه فعلی انتقال یافت. ساختمان موزه، در سال 1360 خورشیدی، توسط ارتش جمهوری اسلامی ایران بازسازی و در تاریخ 31 شهریور سال 1362 خورشیدی، با نام موزه نظامی افتتاح گردید.

موزه نگارستان (کاخ فرح پهلوی)

این موزه، در شمالی‌ترین نقطه مجموعه سعدآباد قرار گرفته و دارای معماری منحصر به فرد و زیبایی است. این موزه با هدف برگزاری نمایشگاه‌های دوره‌ای مجموعه، در تاریخ 12 اسفند سال 1385 خورشیدی، با (به عنوان) نمایشگاه پوشاک سنتی و طراحی لباس افتتاح گردید، و از آن تاریخ تاکنون، میزبان نمایشگاه‌های متعددی بوده است. از مهم‌ترین نمایشگاه‌های برگزار شده در این موزه، می‌توان به نمایشگاه نقاشی رنگ روغن روی بوم رضا صمدی، نمایشگاه نقاشی رنگ روغن روی بوم و اکرلیک مینا قویدل و نادر یاسمی (فرزند علی اکبر یاسمی، از شاگردان برجسته کمال الملک)، آثار نگار گری استاد مصطفی بسیمی، آثار نقاشی رنگ روغن روی بوم طاهره چیذری و آثار نقاشی هنرمند معاصر خلیل طوایی حمیدی، اشاره کرد.

موزه هنرهای زیبا (کاخ سیاه، دفتر وزیر دربار شاهنشاهی)

یکی از بناهای باشکوه مجموعه سعدآباد، ساختمانی است که از سال 1346 تا 1357، محل استقرار وزارت دربار بوده و از سال 1361 به عنوان موزه هنرهای زیبا، مورد بهره برداری قرار گرفته است. این موزه، که هر روزه، نظر بسیاری از هنردوستان را به خود جلب می‌کند، در جنوبی‌ترین نقطه مجموعه سعدآباد واقع شده، و دارای سه طبقه با 3600 متر مربع، زیر بناست. ساختمان این عمارت، مربوط به دوران رضاشاه است، و از آنجا که در بنای آن، از سنگ‌های مرمر سیاه رنگ، استخراج شده از معدن ولی آباد چالوس، به کار رفته است، به کاخ اسود (یا کاخ سیاه) معروف بوده است.

موزه هنر ملل (گلخانه کاخ سفید، موزه هنر اختصاصی فرح پهلوی)

قسمت زیر زمین کاخ موزه ملت، که در اصل، بخش گلخانه کاخ بود، بین سال‌های 1345 تا 1349 خورشیدی، به دستور فرح پهلوی، و با همت مهندسین فرانسوی، به موزه هنر اختصاصی تبدیل شد. این موزه، پس از پیروزی انقلاب ایران، به موزه هنر ملل تغییر نام داد و در سال 1370 افتتاح گردید. مجموعه فوق، شامل آثار ارزشمندی است، که از چهار گوشه جهان، خریداری و یا اهدا شده، آثار تاریخی تمدن‌های پیش از اسلام و دوره اسلامی، و همچنین هنر آفریقای سیاه، هند، خاور دور، تمدن مایاها و آثار هنری دوران معاصر ایران و جهان را، با طبقه بندی زیر در بر می‌گیرد: بخش هنر باستانی ایران، تمدن مایاها و اینکاها، هنر آفریقا و هنر معاصر ایران و جهان.

دیگر امکانات مجموعه سعدآباد

فهرستی از امکانات دیگر مجموعه سعدآباد را در زیر مشاهده می کنید. این مجموعه، علاوه بر امکانات زیر، از چند ساختمان اداری، چند توالت عمومی، چند سینما و آمفی‌تئاتر روباز، یک مرغداری، یک گاوداری، و یک نمازخانه نیز تشکیل شده است.

ایستگاه رادیو

این واحد از تاریخ 28 اردیبهشت سال 1380 خورشیدی، فعالیت خود را با هدف اطلاع رسانی هرچه بیشتر به بازدیدکنندگان آغاز نموده و هم اکنون به صورت زنده برنامه‌های روزانه خود را اجرا می نماید.

دروازه‌ها

دروازه جعفرآباد: به تعداد دو درب.
دروازه خیابان دربند: که محمدرضا از این در، برای عبور و مرور استفاده می‌کرده است.
دروازه رودخانه.
دروازه زعفرانیه.
دروازه کاخ سفید.
دروازه میدان دربند.
دروازه نظامیه: که رضاشاه از این در، برای عبور و مرور استفاده می‌کرده است.

رستوران‌ها

مجموعه سعدآباد، شامل سه رستوران و کافی شاپ می‌باشد:
رستوران شماره 1: رستوران سنتی سعدآباد که در قسمت شمالی و در کنار درب شمالی (در بند) واقع شده است. این رستوران در حال حاضر، تعطیل می‌باشد.
رستوران شماره 2: واقع در ضلع شمالی موزه استاد فرشچیان.
کافی شاپ سبز: واقع در ضلع شمالی کاخ موزه سبز.

سالن‌های ورزشی

مجموعه سعدآباد، از سه مجموعه ورزشی (شامل پارک ورزش، سالن بیلیارد و سالن‌های تنیس)، تشکیل شده است.
مجموعه سالن‌های تنیس: مجموعه سعدآباد، دارای دو زمین تنیس و یک سالن تنیس می‌باشد. سالن تنیس این مجموعه، در حال حاضر فعال بوده، و با مدیریت آقای طاهری به صورت خصوصی و نیمه خصوصی به علاقه مندان این رشته آموزش می‌دهد.

فروشگاه

واقع در مقابل ورودی زعفرانیه است، و عرضه کننده محصولات فرهنگی، مانند کتاب‌ها و پوسترهای ایران شناسی، صنایع دستی و … می‌باشد.

قنات‌ها

قنات آب نـما. قنات جعــــفرآبـــاد. قنات جوادیه. قنات خوابگاه. قنات‌های دفتر مخصوص. قنات قوام الدوله. قنات کاخ سفید. قنات کاخ شمس. قنات کاخ سنگی. قنات گلخانه. هَراش آب.

کارگاه مرمت

این مرکز، کار خود را از سال 1373 خورشیدی آغاز نموده و در حال حاضر، انجام مراحل مرمتی و حفاظتی آثار گوناگون مجموعه، بر عهده این واحد می‌باشد.

کتابخانه (کاخ احمدرضا پهلوی)

مجموعه‌ای در شمالی‌ترین قسمت مجموعه سعدآباد و در کنار در مشرف به میدان دربند، ساختمانی است که در سابق، کاخ احمدرضا پهلوی بوده است. این ساختمان، در سال‌های اولیه پس از انقلاب ایران، در اختیار نهاد ریاست جمهوری بوده اسن، ولی پس از مرمت، این ساختمان در سال 1381، به عنوان کتابخانه افتتاح گردید. این کتابخانه، از حیث منابع و مجموعه‌های موجود، بسیار غنی بوده و شامل 10000 جلد کتاب است که نیمی از این مجموعه، از اداره کل موزه‌ها آورده شده و نیمی دیگر، متعلق به دوران پهلوی، یا ارسال شده از نقاط دیگر استو عناوین موضوعات موجود، به صورت طبقه بندی شده، شامل ادبیات، تاریخ، جغرافیا، باستان‌شناسی، هنر، موزه داری، مرمت آثار و بناهای تاریخی و معماری می‌باشد.

گلخانه‌ها

گلخانه‌های مجموعه سعدآباد، که با مدیریت و سرپرستی کاملا علمی و تخصصی اداره می‌شوند، مجموعه نادری از انواع گلها را جهت ارائه به مشتریان در اختیار دارند و عبارتند از:

گلخانه موز (موزستان): متعلق به مجموعه سعدآباد بوده و با مدیریت و سرپرستی کاملا علمی و تخصصی اداره می‌شود که 5 نوع متفاوت درخت موز در آن پرورش داده می‌شود. این درختها با مدیریت صحیح، هر سال به بار می نشینند، و بازدیدکنندگان، می‌توانند با مراحل رشد این درختان زیبا آشنا شوند.

گلخانه استرلتزیا (پرنده بهشتی): متعلق به مجموعه سعدآباد بوده و با مدیریت و سرپرستی کاملا علمی و تخصصی اداره می‌شود. این گلخانه به پرورش و تولید گل‌های استرلتزیا می‌پردازد و مجموعه با ارزشی از این گلها را دارا می‌باشد.

گلخانه میخک: با مدیریت آقای مهندس شاد، اداره می‌شود. در این گلخانه شما، با انواع نشایی و شرایط بذر کاری گلها آشنا می شوید. دراین گلخانه، انواع مختلف ساکولنت‌ها و گل‌های آپارتمانی پرورش داده می‌شوند.

گلخانه بنفشه آفریقایی: با مدیریت خانم اشرفی، اداره می‌شود. این گلخانه سالهاست که به پرورش و تکثیر گل‌های بنفشه آفریقایی می‌پردازد، و مجموعه با ارزشی از این گلها را دارا می‌باشد.

گلخانه گلاله: با مدیریت آقای مهندس تراب‌زاده، اداره می‌شود. این گلخانه، مجموعه کاملی از انواع گیاهان آپارتمانی و گیاهان فضای سبز، انواع رز و گل‌های فصلی و نشایی را دارا می‌باشد.

گلخانه ماهونیا: با مدیریت آقای منوچهر محسنی، اداره می‌شود. این گلخانه، مجموعه کاملی از انواع گیاهان آپارتمانی و گیاهان فضای سبز و گل‌های فصلی را در خود جا داده است.

گلخانه باغ ایرانی: متعلق به مجوعه سعدآباد بوده و با مدیریت و سرپرستی کاملا علمی و تخصصی اداره می‌شود.این گلخانه به پرورش و تولید انواع پیازهای لاله، نرگس و گیاهان زینتی و آپارتمانی مشغول می‌باشد.

مرکز موسیقی خلاق سعدآباد

مرکز موسیقی سعدآباد، درتاریخ 26 آذر سال 1385 خورشیدی، افتتاح شد، و در جهت فعالیت‌های فرهنگی مجموعه، کلاس‌های آشنایی با موسیقی و سازهای مختلف، و آموزش سازهای مختلف در کلیه سطوح سنی، را در برنامه کار مرکز قرار داد. در ترم بهار و تابستان، جهت فعالیت‌های فرهنگی مشترک با یونسکو، در تاریخ 21 تیر سال 1386 خورشیدی، به نام مرکز موسیقی خلاق سعدآباد معرفی گردید و در این جهت، فعالیت‌های فرهنگی خود را، از جمله آشنایی با موسیقی و سازهای مختلف موسیقی برای کودکان و نوجوانان و جوانان، در دستور کار این مرکز قرار گرفت، و کارهای تبلیغی نیز در این جهت صورت پذیرفت. در ترم بهار و تابستان، کلاس‌های پیانو، تار و سه تار، دف، گیتار، سلفژ، و نقاشی کودکان دایر بود. این مرکز از حداقل مبلغ شهریه استفاده نموده است.

مرکز هنرهای تجسمی

فعالیت مرکز هنرهای تجسمی مجموعه سعدآباد، در دو بخش آموزش و کارگاه‌های ثابت می‌باشد. مرکز هنرهای تجسمی مجموعه، در بخش آموزش، در زمینه مجسمه سازی با گل و چوب و سفال روی چرخ، نقش برجسته سفال، طراحی و نقاشی، پتینه و لعاب فعال است. کلاس‌های آموزشی این مرکز به صورت آزاد می‌باشد و به طور متوسط در هر ترم، 90 هنرجو در این کارگاه ثبت نام می‌کنند، و کلیه کلاس ها، طبق برنامه ریزی مشخص برگزار می‌شود. در بخش کارگاه‌های ثابت، کلاس‌ها و فضا ها، با شرایط و مقررات مجموعه، در اختیار هنرمندان قرار داده می‌شود، تا هنرمندان بتوانند بر اساس فعالیت‌های مشخص شده در قراردادهای خود و در صورت اعلام همکاری، با مجموعه همکاری نمایند. از جمله فعالیت هایی که توسط هنرمندان این مرکز صورت گرفته است، ساخت سردیس استاد فرشچیان به وسیله شاهرخ دیلقانی و همچنین ساخت تندیس چوبی، توسط هنرمند مجسمه ساز، آقای پاشا مقدم است، که این تندیس‌ها را به موزه نظامی اهدا نموده است. به طور کلی می‌توان گفت، هنرمندانی که در این مرکز حضور دارند، در زمینه مجسمه سازی با مواد مختلف، از جمله بتن، فایبر گلاس، سنگ، گچ، فلز و چوب، به صورت حرفه‌ای و تخصصی فعالیت دارند.

مرکز هنری ایوان عطار

مرکز هنری ایوان عطار با ظرفیت 900 نفر و با کلیه تجهیزات صدا، تصویر و نور، آماده ارائه خدمات در زمینه فعالیت‌های هنری از قبیل سینما، نمایش کنسرت، تئاتر و همایش می‌باشد.