دخمه یا برج خاموشان مکانی است که زرتشتیان، مردار آدمیان را که بنا بر عقاید آنها نجس و پاریار است در آن می گذاردند تا گوشت مردار توسط درندگان و پرندگان خورده شود آنگاه باقی مانده استخوان ها را درون چاه میانه دخمه انبار می کردند.
دخمه زرتشتیان (یزد) در مختصات جغرافییایی ۳۱.۸۲۲۸۹۱۳° شمالی ۵۴.۳۵۴۸۷۱۴° شرقی قرار گرفته است. این دخمه را با نام برج خاموشان و برج سکوت نیز می شناسند. این دخمه در 15 کیلومتری جنوب شرقی یزد در حوالی منطقه صفائیه و روی یک کوه رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه قرار گرفته است.
کارکرد
کارکرد این برج برای دفن جنازه ها بوده است. در گذشته ی دور جنازه ها را بالای برج می گذاشتند تا خوراک پرنده ها شود. بعدها استخوان ها را در چاهی می ریخته اند. این کار برای جلوگیری از آلوده شدن خاک بوده است. بنا بر عقاید زرتشتیان دفن مردار موجب آلودگی عنصر مقدس خاک می شد. در دین زرتشتیان بی تابی از برای مرگ عزیزان شدیدا منع شده است.
واژه دخمه
دخمه یا دخنه دگرگون واژه دخ خنه (دژ خانه) است که به مرور زمان بدین وجه درآمده و به معنای سرای پلیدی است و امروزه به مکان های ترسناک و نامناسب اطلاق می شود. در زبان فارسی به دخمه استدان و دخمه دان هم می گویند. واژه «دخمه» در اوستا «دَخمَه» و در پهلوی «دَخمَک»، به معنی داغ گاه آورده شده است. ریشه این واژه «دَگ» از فارسی باستان به معنی سوزاندن است و کلمه «داغ» از همین ریشه به دست آمده است. استفاده از این واژه مربوط به زمانی است که اقوام آریایی اجساد را می سوزانده اند و بدین ترتیب دخمه به معنای مکان سوزاندن بوده است. شاید رسم سوزاندن اجساد از هنگام پیدایش دین زرتشت منسوخ شد ولی لفظ دخمه به مفهوم محل قرار دادن متوفی یا محل دفن از گذشته باقی مانده است. ساخت آرامگاه در میان پیروان همه ادیان رواج داشنه است، حتی در میان زرتشتیان که رسم نبوده مردگان را به خاک بسپارند. از نمونه های آرامگاهی که از آن ها بر جای مانده چنین بر می آید که نخست مرده را در جایی دور از آبادی به نام دخمه یا داغگاه می گذاشتند، این رسم یادگار زمانی است که آریایی ها مانند هندوهای امروزی مرده هایشان را می سوزانند.
معماری دخمه
دخمه ها خواه ساخته شده بدست انسان خواه برآمده از عوارض طبیعی به گونه ای آرایش می یافتند تا دسترسی گوشتخواران به مردار ساده شود؛ بدین منظور بیشتر آن ها فاقد سقف یا میان فضا و در خارج سکونتگاه شهری و روستایی و معمولا بر فراز بلندی ها ساخته می شده اند. با گذر زمان و تغییرات دین زرتشت عملکرد دخمه ها پیچیده تر شد و وظیفه متلاشی کردن گوشت و نسج مردارها از درندگان به پرندگان (با تدابیری مانند مرتفع کردن دخمه و یا محدود کردن دسترسی درندگان) مانند دخمه داریوش کبیر در نقش رستم شیراز و از پرندگان به نور عوامل طبیعی (مانند گنبد کاووس در استان گلستان) تغییر یافت. بیشتر دخمه ها را دور از آبادی بر فراز تپه ها می ساختند، آن ها برجی استوانه ای شکل بودند که از سنگ ساخته می شدند تا از جنس خاک نباشند. بیشتر آن ها شاید دری هم نداشته اند و با نردبان به درونشان می رفتند. تخته سنگی طبیعی می یافتند و مرده را به آن می بستند، سپس کرکس ها و لاشخورها بدان هجوم می آوردند و کالبد مرده را به جز استخوان ها می خوردند و پاک می کردند. در میان این برج، چاله ای بوده که استخوان های بازمانده مردم عادی در آن می ریختند و استخوان بزرگان و توانمندان را در «استودان» یا «اسدانه» نگه می داشتند. در هندوستان به جای «استودان»، «استوپه» دارند.
سپردن مردار به دخمه
نسا یا مردار توسط فرد یا افرادی موسوم به نِساکش از خانه به محل دخمه انتقال می یافت و در آنجا تحویل مسئول دخمه که نامیده می شد، می گردید و در آنجا باقی می ماند تا متلاشی می شد و سپس فردی که تمام عمر محکوم به خارج نشدن از دخمه بود، بقایای استخوان و لوس باقی مانده را درون چاه وسط دخمه می ریخت. در ایران هنوز دخمه هایی یافت می شود اما زرتشتیان دیگر از آن استفاده نمی کنند. از معروف ترین دخمه های ایران دخمه بندر سیراف است که بعد از اسلام به قبرستان مسلمانان تبدیل شد و نیز مقبره کوروش که تنها دخمه ساخته شده یه شکل خانه است.
گفتنی است؛ دخمه ها و آرامگاه های تاریخی مربوط به پیش از نفوذ اسلام در ایران که نوعی معماری صخره ای محسوب می شوند را گوردخمه می نامند.
منابع
اردیفنامه – نقل از کتاب حکومت دینی ساسانیان – دکتر عبدالرفیع حقیقت
رضایی، مهدی، 1382، “آیین های تدفین اقوام باستان”، نشریه کتاب ماه هنر، فروردین و اردیبهشت 1382 – شماره 55 و 56 – صص 120 تا 134
حسین محسنی – محمدجعفر سروقدی. «باستان شناسی و هنر ماد». در باستان شناسی و هنر دوران تاریخی. عفاف، 1375. 63 و 64 و 74
