روز جهانی زبان مادری

روز 21 فوریه به نام «روز زبان مادری» نام گذاری شده است. روزی که از سال 2000 تاکنون به همت یونسکو گرامی داشته می شود تا از نیمی از زبان های دنیا که در حال انقراض هستند حمایت شود.

یک زبان جدید، یک زندگی جدید است

در زبان اسکیموها، مسافت به «فرسنگ» یا «کیلومتر» محاسبه نمی شود، بلکه با واحد «خواب» سنجیده می شود. بله تعجب نکنید. اسکیموها می پرسند: «چند بار باید خوابید و بیدار شد تا به مقصد رسید؟». در زبان های دیگر نیز می توان مشابه این مثال را یافت. مثلا عبارت «خسته نباشید» در زبان فارسی که ترجمه آن به زبان های دیگر به شنونده امر می کند که نباید خسته باشد! یا اصطلاح «دستت درد نکند».

چرا باید دست کسی که آدرسی را توضیح داده است، درد گرفته باشد؟ در واقع برای درک مفهوم درست عباراتی از این دست که در زبان ها و لهجه های مختلف به وفور یافت می شوند و گاهی برگرداندنشان به زبان دیگر، معنایی کاملا متفاوت به خود می گیرد، باید پیشینه آن زبان و فرهنگ مردمان آن را شناخت.

زبان، بازتاب دهنده فرهنگ مردمی است که به آن زبان سخن می گویند، نماینده هویت آن ها است و دنیای آنها را تشریح می کند. زبان پدیده ای است که هم چون موجودی جاندار با مردمان خود زندگی می کند، آنها را در بازگو کردن دنیای شان یاری می دهد، در کنارشان می بالد و تغییر و تحول پیدا می کند و حتی گاهی می میرد. مرگ هر زبان به معنای مرگ گوشه ای از فرهنگ بشری است.

دیوید هیکس، سردبیر یک سرویس خبری فعال در زمینه زبان های کوچک اروپایی معتقد است: «تنوع زبانی، قسمتی از تنوع زیستی است. وقتی حیوانات و جانوران از بین می روند، به ضرر سیاره ما است اما به نظر من اگر زمانی زبان های دیگر از بین بروند و تنها انگلیسی و فرانسه یا چینی باقی بمانند، جهان ما فقیرتر شده است».

سر بریدن با شمشیر یا با پنبه

برای حفظ این تنوع زبانی و تنوع فرهنگی، سازمان ملل متحد، سال 2008 را «سال جهانی زبان ها» نامیده است. سال زبان ها، هم زمان با «روز جهانی زبان مادری» (21 فوریه) آغاز می شود. این مراسم به صورت رسمی در مقر یونسکو در شهر پاریس و با سمیناری آغاز می شود که در آن شرکت کنندگان از سراسر دنیا، برنامه های منطقه ای و ملی خود را برای حفظ تنوع زبانی اعلام می کنند.

یک نکته بر همگان روشن است و آن این که تنوع زبانی در حال پسرفت است. به گونه ای که در حال حاضر از حدود 7 هزار زبان زنده دنیا، نیمی از آنها در معرض انقراض قرار دارند که برخی برخوردهای سیاسی با اقلیت ها، یکی از عوامل مهم این تهدید است.

زمانی که دولت استرالیا، اهالی قبیله ابورجینز را وادار می کند که زبان خود را کنار بگذارند و اگر یک بومی در حال صحبت به زبان مادری دستگیر شود، با او برخورد شده یا حتی به مرگ محکوم می شود یا زمانی که دولت وقت پاکستان در سال 1952 تصمیم می گیرد زبان اردو را که تنها 3 درصد مردم این کشور به آن صحبت می کنند، زبان رسمی اعلام کند، نمی توان انتظار شکوفایی تنوع زبان ها را داشت.

گرچه امروز برخورد دولت ها با زبان های اقلیت ملایم تر شده است، اما این اقلیت ستیزی خود را با شکل دیگری نشان می دهد. به عنوان مثال زبان کردی هنوز در مدارس ترکیه تدریس نمی شود. در کشور چین دست کم هفت زبان رسمی با بیش از 130 لهجه وجود دارد که از این میان، از دهه 1950، تنها دو زبان پوتونگوآ و مندرین به عنوان زبان های رسمی شناخته می شوند. دو زبانی که تنها نیمی از 1.3 میلیارد جمعیت چین به آنها صحبت می کنند.

نکته جالب این که پوتونگوآ در شهرها برای یافتن شغل مناسب یک مزیت به شمار می رود که خود انگیزه ای است تا والدین، کودکان را به سمت یادگیری آن هدایت کنند.

بسیاری از زبان ها نیز در معرض انقراض قرار دارند، پیش از این که حتی یک بار بر روی کاغذ آمده باشند. تنها در قاره آفریقا بیش از 2 هزار زبان مختلف وجود دارد. اما در بسیاری از کشورهای این قاره زبان های انگلیسی، فرانسه یا پرتغالی، زبان رسمی هستند.

پیوند زبان با توسعه عدالت اجتماعی

به عقیده برخی کارشناسان، زبان، حکومت و دموکراسی در پیوندی تنگاتنگ با هم قرار دارند. به این معنی که اگر در یک کشور خاص، گروهی از مردم به زبانی صحبت می کنند که آن را سال ها پیش، استعمارگران برایشان به میراث گذاشته اند، این گروه، از جامعه خود جدا افتاده اند.

مثالی ساده موضوع را روشن می کند. در کشور هندوستان با وجود این که زبان هندی (به همراه انگلیسی) زبان رسمی است، اما تنها 40 درصد از مردم به آن صحبت می کنند. در این کشور 600 قوم مختلف در کوهستان ها، به زبان هایی صحبت می کنند که اصلا در مدارس آموزش داده نمی شوند. در هندوستان از حدود 400 زبان مختلف، تنها 60 زبان در مدارس تدریس می شوند. البته اقدامات مثبتی نیز در زمینه ارتباط فرهنگ، زبان و هویت صورت گرفته است.

امروزه متن ها از زبان هایی نوشته می شوند که پیشتر تنها صحبت می شدند. این دقیقا همان هدفی است که کارشناسان در قالب «سال جهانی زبان ها» بر آن تاکید می کنند.