طرح خانه مسافر در قالب پدیده ای به نام اقتصاد اشتراکی می گنجد. آنچه می خوانید در رد نگرانی های مسئولان درباره خانه مسافر نوشته شده است.
یکم آذر امسال، محمدعلی فرخ مهر رییس اتحادیه هتل ها و هتل آپارتمان های استان تهران، در گفتگو با ایسنا از تصمیم سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، برای ایجاد خانه های مسافر انتقاد کرد و آنرا «سمی مهلک برای هتل ها» کشور خواند. آنچه می خوانید در رد نگرانی های این مقام مسئول درباره مقوله خانه مسافر نگاشته شده است.
برای شروع بحث ابتدا باید بدانیم که طرح خانه مسافر در قالب پدیده ای به نام اقتصاد اشتراکی می گنجد. اقتصاد اشتراکی فارسی شده ی واژه ی انگلیسی (Sharing Economy) است. برخی معتقدند که اقتصاد اشتراکی انقلابی را در دنیا به پا خواهد کرد و برخی دیگر آن را یک راه حل برای دستیابی به اقتصاد پایدار قلمداد می کنند. به نظر نگارنده اقتصاد اشتراکی باعث توسعه و افزایش رفاه بشر خواهد شد. اقتصاد اشتراکی یک روند طبیعی و رو به افزایش با هدف کاهش تمرکز قدرت و عدالت بیشتر است که با رشد تکنولوژی برای نوع بشر میسر شده پس نمی توان و نباید جلوی آن ایستاد. اقتصاد اشتراکی در ادبیات آکادمیک موضوع نوظهوری است و برخی آن را معال و جایگزین با واژه هایی مانند اقتصاد مشارکتی (collaborative economy) و اقتصاد بین فردی (peer economy) می دانند. معمولا برای تعریف کردن موضوعات چالشی که هنوز تعریف واحدی از آنها مورد اجماع قرار نگرفته است از راه تعریف موضوع با کمک مثال های عملی آن استفاده می کنند. از این رو برای روشن شدن موضوع چند مثال از کسب و کارهایی که در حوزه اقتصاد مشارکتی طبقه بندی می شوند می آوریم.
تاکسی اووبر یا اسنب: در این مدل افرادی که نیاز به تاکسی دارند می توانند از چند راننده که در اطراف آن ها حضور دارند قیمت بگیرند و از میان آن ها یکی را انتخاب کنند و به کمک آن سفر خود را انجام دهند. این بستر در سال 2015 حدود 50 میلیارد دلار (حدودا دو برابر میانگین درآمد نفتی سالانه ایران) تراکنش داشته است که یک پنجم آن را بعنوان هزینه تراکنش اخذ کرده است.
وی وُرک: در این کسب و کار امکانات دفتر کار اجاره داده می شود. افرادی که قصد راه اندازی شرکت دارند برای در اختیار گرفتن یک میز یا یک دفتر کار می توانند با پرداخت هزینه ماهانه از این امکانات استفاده کنند.
ایر.بی.اِن.بی: بستری است که در آن افراد می توانند فضای غیر لازم از خانه ی خود و یا خانه/ویلای خالی خود را اجاره بدهند. این کسب و کار در سال 2008 راه اندازی شده تخمین زده شده که در سال 2016 میزان تراکنشی که از طریق این بستر مبادله شده است به بیش از 12 میلیارد دلار برسد.
سیستم های جمع سپاری مالی: مانند کیک استارتر، کیوا و گوفاندمی که در آنها فرد می تواند نیاز تامین مالی خود را با پیش فروش کالای تولیدی، قرض گرفتن و یا اعانه گرفتن از افراد دیگر حل کند. در واقع این سایت ها بستری هستند تا انسان با کمک آن تامین مالی را نیز بصورت فرد به فرد انجام دهد.
در ایران نیز اسنب، تَبسی و جمع سپاری دونیت نمونه هایی از این سیستم هستند که با استقبال مردم مواجه شده اند. طرح خانه مسافر نیز که به تازگی عملیاتی شده یک نمونه دیگر از این نوآوری های اجتماعی مشابه با ایر.بی.اِن.بی است که با پشتوانه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری عملیاتی شده است. البته این طرح مخالفان سرسختی نیز دارد. رییس اتحادیه هتلداران در یکم آذر، این طرح را «سم مهلک برای حیات هتل ها» دانسته است. اما در بالا توضیح داده شد که این طرح یک روند طبیعی در صنعت گردشگری است که بخوبی توسط سازمان متولی، شناسایی و مدل بومی آن در ایران نیز پیاده شده است.
پیش بینی نگارنده این است که با راحت شدن کسب مجوز برای خانه مسافر، رقابت در بازار اقامتگاه مسافر افزون شده و با کاهش قیمت خدمات اقامتی و افزایش ظرفیت پذیرش گردشگر، اشتیاق برای سفر در کشور بیشتر و کاهش اولیه در تعداد مشتریان هتل ها جبران می شود. به این ترتیب، بنظر می رسد در بلند مدت نه تنها این طرح هتل های موجود را از گردونه به در نخواهد کرد بلکه باعث رونق و نشاط گردشگری در ایران و رونق بیشتر هتل ها و در کنار آن رونق بیشتر اقتصاد ایران خواهد شد.
رابطه فرد به فرد در اقتصاد اشتراکی
در یک نگاه کلی در همه ی مثال های بالا، روابط تجاری از حالت قبلی خود که بین «فرد و شرکت» بوده است به روابط «فرد با فرد» یا «فرد با افراد» تغییر پیدا کرده است. بعنوان مثال، اسنب چیزی نیست جز یک اپلیکیشن که طراحی شده تا بین راننده های تاکسی و کسانی که نیاز به تاکسی دارند، ارتباط مستقیم را برقرار کند و جبران این خدمتش را بصورت سهمی از مبادله بین این دو فرد دریافت می کند. در حالت قبلی آن فرد بایستی به آژانس تماس می گرفت تا آژانس یک تاکسی را به وی معرفی کند و رابطه مالی بین فرد با شرکت یا آژانس وجود داشت. در حالت به اشتراک گذاشتن محل اقامت هم نوآوری اجتماعی ای که ایر.بی.اِن.بی ایجاد کرده به این صورت است که هر کسی می تواند خانه ی خالی، ویلای خالی و حتی یک اتاق خالی در خانه اش را برای یک یا چند شب با گردشگران به اشتراک بگذارد و از این راه کسب درآمد کند. واضح است که این طرح یک جایگزین برای هتل است. یعنی گردشگر بجای آنکه از یک شرکت مانند هتل، خدمات اقامتی را تامین کند، آن را از یک فرد می خرد. و در نهایت ابزارهای جمع سپاری مالی نیز که رقبای بانک میحسوب می شوند تامین مالی را بصورت فردی میسر می سازند به این ترتیب که فرد بجای آنکه از واسطه گری بانک برای تامین پروژه اش استفاده کند، بصورت مستقیم پروژه را به سایر افراد معرفی می کند و از سپرده های ایشان پروژه خود را تامین مالی می کند. این موضوع در بانکداری اجتماعی مورد بررسی قرار می گیرد.
مزایای و چالش های حرکت به سمت اقتصاد بین فردی
اقتصاد بین فردی علاوه بر آنکه با کاهش دادن واسطه، قیمت تمام شده برای مصرف کننده را کاهش خواهد داد، تجمع ثروت در میان افراد خاص و تعداد واسطه ها را نیز کاهش می دهد. به این ترتیب هر کس فقط هزینه زحمات خود را خواهد گرفت و به میزان بهره وری اش مزد می گیرد. این یعنی همان اصل بهینگی پارتو که یکی از ابزارها در رسیدن به یک تعادل اقتصادی عادلانه، می باشد. اما نباید از نقش دولت در نظارت و تنظیم گری بر این سیستم غافل شویم. چراکه ممکن است در این سیستم بستر انحصاری ای که قرار است رابطه بین افراد را بر قرار کند خودش بعنوان یک واسطه گر سهم زیادتر از خدمتش را طلب کند، که این نقیصه با بالابردن شفافیت و تنظیم گری توسط دولت قابل پیشگیری است.
چالشی که در اقتصاد اشتراکی وجود دارد این است که با اینکه وضعیت اقتصاد به عنوان یک کل بهتر خواهد شد اما ممکن است برخی از کسب و کارها حذف شده و برخی متضرر شوند. بنابر این همانطور که تاکسی های تلفنی در دوران گذار از حالت قبلی به اقتصاد مشارکتی بخشی از کسب و کار خود را از دست می دهند، هتل داران نیز با وارد شدن مدل اجاره فرد به فرد قسمتی از مشتریانشان را از دست خواهند داد. اما این چالش همانطور که پیشتر گفته شد در درازمدت به ضرر هتلداران نیست. از طرفی خانه مسافر نمی تواند با هتل های پرستاره و یا آنها که خدمات خاصی ارائه می دهند رقابت کند.
همچنین خانه مسافر نمی تواند آسایش، گستره خدمات و استانداردهای خدماتی یک هتل را فراهم کند. بنابر این هریک از این دو با مشتریان خاص خود رو به رو هستند. آنچه مسلم است خانه مسافر می تواند هتل ها را به سمت کاهش قیمت، بالا بردن کیفیت و ارائه خدمات خاص سوق دهد و بدین ترتیب منجر به بهبود کیفیت خدمات اقامتی در کشور شود. خانه مسافر تهدیدی برای هتل نیست و تنها امکانی بیشتر برای رونق گردشگری در کشور است. کما اینکه در کشورهای تراز اول گردشگرپذیر در جهان نیز تنوعی از امکانات اقامتی را مشاهده می کنیم که برخی از آنها هنوز در ایران موجود نیست.
نکته دیگر اینکه، اجاره خانه شهروندان به مسافران، مقوله جدیدی در کشور ما نیست و آنچه در شمال کشور دیده می شود، نمونه قدیمی و بارز آن است. بنابر این طرح “خانه مسافر” تنها آنچه در حال حاضر به صورت غیر رسمی صورت میگیرد را ساماندهی می کند.
در نهایت باید گفت اقتصاد اشتراکی روند طبیعی بازار در عصر حاضر است و یکی از ویژگی های بازار این است که هر که خود را از روند طبیعی حرکت آن جدا کند، ممکن است با ورشکستی رو به رو شود. بنابر این می بایست هر چه زودتر این روند را به رسمیت بشناسیم و خود را با آن تطبیق دهیم. بنابر این با اطمینان می توان گفت طرح خانه مسافر نه تنها سمی مهلک برای هتل ها نیست، بلکه به ایشان کمک خواهد کرد.
نویسنده: محمد ملک شاهی – دانشجوی کارشناسی ارشد اقتصاد
