مصلی سبزوار مربوط به سده هشتم ه.ق در سبزوار، خیابان خواجه نظام الملک (شهدا) واقع شده است.
این بنای آجری مصلی شهر در قرون گذشته بوده است که جهت برگزاری نمازهای جمعه و اعیاد مورد استفاده قرار می گرفته و مشتمل بر چهار طاقی اصلی (فضای مرکزی)، با گنبدی بر فراز آن و ایوانی بزرگ است.
قدمت مصلی سبزوار
اگر چه برخی از صاحب نظران بنای مصلی را به دوره سربداریه نسبت می دهند اما شیوه ساختمانی آن قابل مقایسه با معماری دوره صفویه است.
درباره سبزوار
«بیهق» از گذشته های دور ناحیه ای وسیع از خراسان و از مضافات ایالت نیشابور با مرکزیت خسروگرد بوده که بعدها سبزوار جایگزین خسروگرد شده است.
شهرستان سبزوار به لحاظ آب و هوای مساعد و موقعیت آن در مسیر «شاهراه بزرگ شرق» یا «راه ابریشم» همواره مورد توجه جهت اقامت بوده به گونه ای که در سرتاسر شهرستان سبزوار تاکنون بیش از ۹۰۰ محوطه، تپه و بنای تاریخی شناسایی و ۱۶۲ مورد از آن ها در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. از جمله آن ها می توان به تپه دامغانی اشاره کرد که زیستگاهی واقع در حاشیه شرقی شهر سبزوار و متعلق به دوران برنز است.
شهر کنونی سبزوار از جمله شهرهای معدودی است که بر روی خرابه های شهر کهن سبزوار بنیان گرفته و گاه و بیگاه در بافت سنتی سبزوار بقایای معماری و آثاری در پی کند و کاو یا خاکبرداری ظاهر می شود. گذشته از آن در سبزوار بناهایی از گذشته بر جای مانده که «مصلای سبزوار» یکی از آن ها است.
معماری مصلای سبزوار
مصلای سبزوار مجموعه معماری آجری با زیربنای ۲۴۲ متر مشتمل بر یک ایوان، برج هایی بر ۲ طرف ایوان و گنبدخانه ای در انتهای ایوان است که با کاربری عبادی در شرق سبزوار و خارج از شهر ساخته شده و در مجاورت آن نماز جمعه و اعیاد برگزار می شده است.
عناصر معماری طرفین ایوان به صورت برج های نیم استوانه ای نقش پشتیبان پایه های طرفین ایوان و جلوگیری از رانش دیوارهای این قسمت را داشته اند فضای معماری چهار طاقی انتهای ایوان دارای گنبدی بلند است که به وسیلهٔ آجرهای خفته – راسته پوشش یافته است.
هر مصلا در واقع به منزله یک محراب یا ماکتی از محراب بود که در مقیاس بسیار بزرگ در سمت قبله یک قطعه از زمین های اطراف شهر ساخته می شد تا از دور دست دیده شود و اهالی به سمت آن که در امتداد قبله بود به نماز می ایستادند.
ایوان بلند مصلای سبزوار دارای طاقی جناقی مستقر بر فراز ۲ پایه با نمای قاب بندی شده که قاب اولی از بالا و خط بامٍ ایوان که نیمه تمام و ظاهرا ریزش کرده است. در حال حاضر ۱۵متر از بلندای ایوان باقی مانده است. نمای اسپر ایوان ۲ طبقه به نظر می رسد، زیرا ۲ درگاهی عریض هم عرض با طاق جناقی و بلندای نابرابر بر روی همدیگر ساخته شده است.
بر ۲ سوی ایوان ۲ ستون نیم استوانه استقرار یافته که علاوه بر زیبایی و شکوهی که به بنا می داده، از رانش ایوان نیز پیشگیری کرده زیرا برای دیوارهای جانبی ایوان نقش پشتیبان ایفا می کرده اند.
گنبدخانه دارای پلان مربع و مانند دیگر چهارطاقی های ایران درگاهی هایی در چهار جهت دارد. قاعده مربع شکل فوقانی آن بنا را ۴ فیلگوش با چهار طاق نما از ۴ ضلعی به ۸ ضلعی تبدیل کرده و ساقه ای ۸ ضلعی برای استقرار قاعده دایره ای شکل گنبد تدارک دیده اند. گنبد که از آجر به شیوه «خفته راسته» چیده شده، از نوع عرقچین بر فراز ساقه نشسته و تنها تزئینات داخلی بنا رسمی بندی های لچکی های ۲ طرف فیلگوش ها و طاق نماها است.
ارتفاع تیزه گنبد تا کف، ۱۱متر است. در ضلع شمال غرب بنا پلکانی به بام منتهی می شود. اکنون مصلا در میانه زمینی هموار به وسعت یک هکتار در خیابان خواجه نظام الملک (شهدا) قرار گرفته و حصاری بر گرد آن کشیده شده است.
اگر چه برخی احداث این بنا را به دوران صفوی نسبت داده و حتی معمار آن را «حاجی شجاع معمار اصفهانی» ذکر کرده اند، اما با توجه به شیوه ساخت و مشابهت آن با ایوان مسجد جامع ورامین و مسجد آق قلعه، می توان آن را از جمله بناهای قرن هشتم هجری قمری دانست.
ثبت ملی مصلی سبزوار
مصلی سبزوار در تاریخ ۲۷ دی ۱۳۵۵ با شمارهٔ ثبت ۱۳۱۷ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. عده ای از سربداران در مصلی سبزوار دفن شده اند.
آثار تاریخی و گردشگری سبزوار
تا سال ۱۳۹۱، هشتاد و سه اثر ملی در شهرستان سبزوار ثبت شده اند که از این میان ۷۶ تا به صورت بنا، ۵ تا به صورت تپهٔ باستانی، و ۲ تا به صورت محوطهٔ باستانی هستند. عمدهٔ این آثار در بافت تاریخی شهر سبزوار قرار گرفته اند؛ به ویژه در امتداد خیابان اصلی شهر، خیابان بیهق. روستای زعفرانیه با داشتن ۶ اثر ملی ثبت شده در میان روستاهای سبزوار ممتاز است و یکی از روستاهای هدف گردشگری در این شهرستان محسوب می شود.
شاخص ترین اثر تاریخی شهرستان سبزوار منارهٔ خسروگرد است که اولین اثر ثبت شدهٔ کل شهرستان نیز هست؛ این اثر در ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ۷۷ با عنوان «میل خسروگرد» ثبت شد که آن را به یکی از اولین آثار ملی ثبت شده در ایران مبدل کرد. همین اثر در همان تاریخ با شمارهٔ ۱۶۰ و با عنوان «مناره» دوباره ثبت شد و هنوز در فهرست ها با دو شمارهٔ ثبتی مجزا موجود است.
سبزوار از معدود شهرهای ایران است که منابع و بافت تاریخی اش هنوز از بین نرفته است. با وجود این، در دهه های اخیر به دلیل توسعهٔ شهر و رشد سریع اقتصادی، تغییر در سبک زندگی و ساختار خانواده، و ارزانی سوخت های فسیلی معماری بناها در سبزوار تغییر کرده و بسیاری از میراث فرهنگی شهر تخریب شده یا در معرض تخریب قرار گرفته است.
اگرچه ارزش فرهنگی بناهای تاریخی درک می شود، دولت به دلایل مالی یا حقوقی از پس نگهداری آن ها بر نمی آید. به طور خاص، خانه های قدیمی که مالکیت خصوصی دارند تحت خطر تخریب قرار دارند و دست کم سه خانهٔ قدیمی مسلم، چشمی و محمدیانی که هر سه ثبت ملی نیز شده بودند در دههٔ ۱۳۹۰ تخریب شدند.
خانه های تاریخی سبزوار به شیوهٔ اصفهانی بنا شده اند و به دلیل دوری شهر از پایتخت، گذار از معماری سنتی به مدرن در سبزوار تا قبل از دورهٔ پهلوی اول اتفاق نیفتاد. قدیمی ترین خانهٔ سبزوار، خانهٔ عظیمیان است که به شیوهٔ چهارصفه ساخته شده است و قدمتش به دورهٔ تیموریان بازمی گردد.
شهر سبزوار که در حاشیهٔ فلات مرکزی ایران (دشت کویر) واقع شده، بر روی شبکه ای از قنات های شمالی – جنوبی ساخته شده است. همزمان با بزرگ شدن شهر و تبدیل مزارع کشاورزی و باغ ها به مناطق مسکونی، معابر و خیابان ها منطبق با شبکهٔ آبیاری قنات ها کشیده شدند. ساخت کانال های فاضلاب و شهرسازی و ساخت وسازهای غیراصولی از جمله ساخت خیابان های شرقی – غربی (عمود بر جریان طبیعی قنات ها)، باعث انسداد قنات ها و بالا آمدن آب و آسیب رسیدن به آثار تاریخی از جملهٔ مسجد جامع شهر متعلق به دورهٔ سربداریه و کاروانسراها شده و آن ها را در معرض نابودی قرار داده است.
شهر سبزوار بر روی یک سایت باستانی ساخته شده است. پنج تپهٔ باستانی در شهرستان سبزوار ثبتِ ملی شده که مهم ترینشان تپهٔ دامغانی است. در کاوش های باستان شناسی از این تپه، نشانه های شهرنشینی در منطقهٔ سبزوار از حدود شش هزار سال پیش در طیف زمانی مس سنگی تا عصر آهن یافت شده است. با این حال، فعالیت های باستان شناسی در پهنهٔ دشت سبزوار محدود و اجمالی بوده است. در بهار ۱۳۸۷ هیئت مشترکی از ایران و فرانسه به گمانه زنی و بررسی باستان شناختی در این تپه پرداختند. در ۱۳۹۴، تپه مورد توجه شهرداری سبزوار و ادارهٔ میراث فرهنگی و گردشگری قرار گرفت و برنامه ای ۲۰ ساله برای کاوش و تبدیل آن به موزهٔ محوطهٔ باز تهیه شد اما پس از چندی فعالیت، طرح نیمه کاره رها شد.
