کلیسای سنت استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس، دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا قرار می گیرد.
مسافران و گردشگرانی که از نوار مرزی شهرستان جلفا و جمهوری آذربایجان وارد کشورمان می شوند همان ابتدا در 17 کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله 3 کیلومتری کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) شاهد یکی از زیباترین و منحصر به فردترین جاذبه های گردشگری و توریسم شهرستان جلفای استان آذربایجان شرقی هستند.
همنوا با بهار دل انگیز می توانی در دامن طبیعت شاهد شکوه و اوج عظمت یک بنای تاریخی نیز باشی، بنایی به زیبایی یک کلیسای تاریخی با معماری باشکوه که گردشگران را به سوی خود می خواند.
این جاذبه زیبای گردشگری که به عنوان یکی از آثار مهم در فهرست آثار جهانی یونسکو به ثبت جهانی رسیده عبارت است از مجموعه کلیساهای آذربایجان که از مهم ترین این کلیساها می توان به کلیسای «سنت استپانوس» اشاره کرد.
کلیسای سنت استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس، دومین کلیسای مهم ارامنه ایران است که از نظر اهمیت بعد از قره کلیسا قرار می گیرد. کلیسای سنت استپانوس در قلب کوه ها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان در دل درختان سر به فلک کشیده اطرافش با آب و هوایی بسیار دلپذیر در کناره ارس شاهکاری در هنر معماری است و ساختار کلی این کلیسا بیشتر به معماری ارمنی و گرجی شباهت دارد و داخل ساختمان نیز با نقاشی های یک هنرمند ارمنی آراسته شده است.
این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمت های فرعی مختلف است. سه قسمت اصلی عبارتند از: نمازخانه اصلی، اجاق دانیال و برج ناقوس.
آنچنان که در کتاب های تاریخی ذکر شده است کلیسای سنت استپانوس یا کلیسای استفانوس مقدس در قرن نهم میلادی ساخته شده و حصار سنگی که بنا را احاطه کرده بارویی بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه ای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام است.
دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهنکوبی شده است. در پایه های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراشی با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم و کودکی حضرت عیسی در پیشانی طاق نمای آن به چشم می خورد.
زلزله های شدید چند بار خاطر این بنای عظیم را آزرده کرده و باعث آسیب و تخریب ساختار اصلی آن شده که آسیب های باقی مانده از زلزله های مختلف در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. نام این کلیسا برگرفته از استپانوس مقدس است. استیفان یا استپانوس اولین کسی بود که به واسطه تعصب و خشم یهودیان سنگسار شده است. این حادثه در 26 دسامبر سال 37 میلادی اتفاق افتاد و از آن تاریخ به بعد مسیحیان جهان همه ساله در روز مزبور مراسمی به نام وی برپا می کنند.
روی دیوارهای خارجی کلیسا، نقش برجسته های زیبایی قرار دارد که از جمله آن ها می توان به سنگسار شدن استپانوس مقدس در ضلع شرقی، مصلوب شدن حضرت مسیح در ضلع غربی و عروج حضرت مسیح اشاره کرد.
در سال 1384 کارشناسان سازمان میراث فرهنگی طی مرمت بنا، بقایای استخوان حواریون و قدیسین مسیحی را کشف کردند که طبق روایات تاریخی در این کلیسا نگهداری می شده است. آنها بقایای استخوان ها را در میان دوطاق کلیسا شناسایی کردند. علاوه بر بقایای استخوانی چند تکه تخته مربوط به جعبه های نگهداری این استخوان ها، چند تکه پارچه زرد و آجری و تکه های موم نیز در این محوطه شناسایی شده است.
