کاخ سروستان در ۹ کیلومتری جنوب شهرستان سروستان و محله تزنگ و کل مجموعه ۲۵ هکتار وسعت دارد.
کاخ سروستان کجاست؟
کاخ سروستان از سنگ و گچ ساخته شده و ایوانی مربع شکل بخش مرکزی آن را تشکیل می دهد که دارای ۱۳ متر طول و عرض، و ۱۸ متر ارتفاع دارد. همچنین در مرکز و حیاط دارای گنبدی است.
این بنا همانند کاخ فیروزآباد و کوچک تر از آن است و طاق های گنبدی آن با آجر زده شده است. این بنا که از با شکوه ترین کاخ های عهد ساسانی است و شامل یک ایوان ورودی و گنبدی در مرکز و حیاط است. در این کاخ نسبت به بناهای دیگر این دوره از معماری و پلان پیچیده و کامل تری استفاده شده است.
کاخ ساسانی سروستان
نام: کاخ ساسانی سروستان
دیرینگی: دوران پیش از تاریخ ایران باستان
دوره ساخت اثر: دوران ساسانیان
اطلاعات ثبتی کاخ
شماره ثبت: ۲۳
تاریخ ثبت ملی: ۲۴ شهریور ۱۳۱۰
مختصات: ۲۹°۱۱′۴۴″ شمالی ۵۳°۱۳′۵۱″ شرقی
فرهنگی: (ii), (iii), (vi)
شمارهٔ ثبت جهانی: ۱۵۶۸
تاریخ ثبت ۲۰۱۸ (طی نشست ۴۲مین)
معماری کاخ سروستان
نمای اصلی کاخ سروستان در ضلع جنوبی قرار دارد که شامل یک ایوان مرکزی و دو ایوان کوچک تر در دو طرف است. ایوان مرکزی به تالار اصلی و پس از آن به چهار حیاط متصل می شود و دیوار جنوبی تالار مرکزی به یک ایوان جانبی خارجی راه می یابد. ایوانی که در سمت شمال کاخ واقع است به وسیله چند پله به محوطه بیرون کاخ مربوط می شود اما ایوان بزرگ شرقی به تالار مرکزی و قسمت های دیگر بنا ارتباط دارد و در دو طرف این بنا دو اتاق باریک با طاق گهواره ای قرار دارد که مقابل هم قرار نگرفته اند. استفاده از فیلپوش برای قرار گرفتن گنبدها روی بنا به وضوح دیده می شود.
برای تقویت گنبدهای مدور از گوشواره استفاده شده علاوه بر این شیوه، استفاده از ستون ها را به عنوان محافظ سقف در اتاق ها دیده می شود. همچنین تپه ها و ناهمواری های زمین های مجاور نشانگر ابنیه ای است که در اطراف کاخ بنیاد بوده است. روی هم رفته نقشه کاخ سروستان شیوه بسیار بدیع و جالب معماری عهد ساسانی را به نمایش می گذارد.
زمان ساخت کاخ سروستان
برخی از پژوهشگران معماری ساسانی، با توجه به تکنیک پیشرفته تر در طرحی کلی و جزئیات بنای کاخ سروستان را متعلق به اواخر دوران ساسانی می دانند و معتقدند که ساخت این بنا یکی از نخستین قدم ها در جهت سبک ساختمانی ویژه ای بود که معماری گوتیک را می توان تحقق نهایی آن دانست.
در منابعی تاریخی – جغرافیایی اطلاعاتی در باب کاخ ساسان یافت می شود. ابن خردادبه در کتاب المسالک و الممالک پس از توضیحات فراوان در مورد شهر استخر و عنوان اینکه استخر یکی از قدیمی ترین شهرهای پارس است، سروستان را یکی از قصبه های آن می شمارد. او در آن میان از بنایی یاد می کند که عظیم بوده و ساختمان آن از سنگ و گچ ساخته شده است و مشتمل بر گنبدهای تالار ستون دار، چند ایوان، اتاق ها و راهروهای متعددی می باشد. او بنای این کاخ را به بهرام پنجم ساسانی نسبت می دهند.
مطالعات بر روی کاخ
برای نخستین بار اوزلی بنای کاخ سروستان را مورد توجه قرار داد. وی در سال ۱۸۱۰ از آن بازدید کرد و شرحی از آن به عنوان یک بنای آجری با یک سبک معمول دوره اسلامی ارائه کرد. در سال ۱۸۴۰ فلاندن و کست از این محوطه بازدید کردند و یک نقشه افزون بر پنج طرحی که جزئیات قابل توجه آن را برای ما آشکار می سازد، تهیه کردند. فلاندن بر این گمان بود که این بنا کاخ بوده و ساختار آن را با تعدادی چار طاقی مقایسه کرده و سپس نتیجه گرفته که به نظر او بنا آتشگاهی از دوره ساسانیان است.
مادام دیولافوا، در سال ۱۸۸۰ از سروستان دیدن کرد و نکته ای بر تلاش های قابل ملاحظه پیشینیان خود نیفزود او با توجه بیشتر به هماهنگی موجود در جزئیات بنا و دقت در معماری آن بر اساس اندازه گیری تقریبی، نقشه های بس دقیق تر از طرح کست و با توضیحات کامل فراهم آورد. تصاویر تهیه شده توسط دیولافوا، کهن ترین تصویری است که از بنا داریم و شامل با ارزش ترین بخش یعنی تصاویر ساختمان است که به دقت بررسی نشده بود.
دیولافوا با اصراری تمام بنا را متعلق به اواخر امپراتوری هخامنشی یا به گمانی به دوره سلوکی می دانست و تنها کسی که تاریخ ساسانی را برای آن حدس زد فلاندن بود. نزدیک به ۱۹۱۰ هرتسفلد تصور کرد که تاریخ بنای سروستان به دوره پادشاهی بهرام پنجم (۴۸۰–۴۲۰) می رسد. هرتسفلد برای اثبات مدعای خود از گفته طبری بهره جست و آنکه مهر نرسه صدراعظم بهرام پنجم باغی با دوازده هزار درخت سرو کاشت و این را دلیل بیانات خود ذکر کرد.
در مورد کاخ سروستان، پژوهشگران و باستان شناسان اظهارات متفاوتی ارائه کرده اند اما اکثریت قریب به اتفاق محققین و پژوهشگران داخلی و خارجی این اثر را مربوط به دوره ساسانی و به احتمال بسیار زیاد دوره سلطنت بهرام پنجم (قرن ۵ میلادی) دانسته اند. برخی با توجه به عدم وسعت کافی و بنایی که در خور یک کاخ شاهی باشد آن را به عنوان آتشگاه معرفی کرده اند و برخی دیگر با توجه به گسترش آن که بیش از محدوده یک آتشگاه است مکان را به مثابه یک استراحتگاه یا شکارگاه سلطنتی معرفی کرده اند.
مقایسه با کاخ فیروزآباد
آندره گدار در کتاب هنر ایران از کاخ ساسان یاد کرده و معتقد است که «کاخ سروستان به دستور بهرام پنجم (۴۸۰–۴۲۰م) ساخته شده و از کاخ فیروزآباد بهتر حفظ شده است. طرح آن از طرح فیروزآباد پیچیده تر است و از نظر اصول فنی کاملتر می باشد، و در ساختمان طاق ها و گنبدها مهارت زیادتر به خرج داده شده و نمای اصلی این بنا در طرف مشرق است…»
«در عقب تالاری که گنبد اصلی آن را پوشانده حیاطی است که مانند کاخ فیروزآباد در اطراف آن ساختمان های محل سکونت واقع شده اما فاقد قرینه سازی است و اتاق ها به ابعاد مختلف و رابطه میان آن ها خیال پردازانه است؛ بنابراین ترکیب کاخ ساسان اساسا نظیر فیروزآباد است اما در جزئیات آزادتر و متنوع تر از آن است. در حقیقت اگر محل پذیرایی آن را منحصر به تالار بزرگ بدانیم برای اینکار بسیار تنگ بوده است. از طرفی تالارهای دیگر خیلی وسیع ولی تعدادشان کم اما مجلل هستند و دربهای فراوانی به خارج باز می شوند. دور از آن است که آنجا را محل سکونت بدانیم. ایوان و تالار مربع نیز بوسیله درب های تنگ و باریکی با هم مربوط می شوند. محتمل است که ساختمان مزبور که وسعتش یک چهارم کاخ فیروزآباد است منحصرا یک کاخ پذیرایی بوده باشد…»
