در این پست با برخی مفاهیم و اصطلاحات رایج در صنعت اکوتوریسم و گردشگری وابسته به آن آشنا خواهیم شد. ابتدا تعریف مشخص و جهانی از اکوتوریسم داشته باشیم.
تعریف اکوتوریسم از منظر انجمن جهانی اکوتوریسم در سال 1996 میلادی بدین گونه است: اتحادیه‌ی جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی با بسط تعریف بالا، اکوتوریسم را چنین تعریف کرد: اکوتوریسم یک سفر و بازدید زیست محیطی مسؤولانه از مناطق طبیعی بکر است که به منظور لذت بردن از طبیعت و درک مواهب آن و ویژگی های فرهنگی مرتبط با آن انجام می شود، به طوری که باعث ترویج حفاظت گردد و اثرات منفی بسیار کمی از جانب بازدید کنندگان بر محیط به جای گذارد و شرایطی را برای اشتغال و بهره مندی اقتصادی و اجتماعی مردم محلی (بومی) فراهم کند.
اکوتوریسم یا طبیعتگردی – (Ecotourism)
اکوتوریسم، سفری مسئولانه و بازدید از مناطق طبیعی به منظور برخورداری و احترام به طبیعت با هرگونه ویژگی تاریخی و یا فرهنگی جدید مربوط به آن که به حفظ منطقه کمک کرده و کمترین تأثیر منفی را داشته و از لحاظ اجتماعی-اقتصادی، برای ساکنین منطقه سودآور باشد. حفاظت از محیط زیست، اکوتوریسم را به یک نوع از گردشگری تبدیل کرده که از مشارکت کنندگان می خواهد تا حد امکان با در نظر داشتن اهداف حفاظتی، به مدیریت مناطق حفاظت شده توجه کنند. اکوتوریسم بهترین روشی است که می تواند برای منطقه و ساکنین آن مفید بوده و منجر به حفاظت از طبیعت شود. تعریف ارائه شده در سال 1996 میلادی توسط اتحادیه حفاظت از زمین. نام دیگر این صنعت گردشگری بوم گردی می باشد.
ژئوتوریسم یا گردشگری وابسته به طبیعت – (Geotourism – Natural based Tourism)
”ژئوتوریسم“ یا توریسم جغرافیایی فرآیندی است که با تمرکز بر ظرفیت های بومی، جغرافیایی و زمین شناختی هر منطقه موجب توسعه پایدار گردشگری می شود. ژئوتوریسم با تاکید بر مشخصه های انحصاری هر منطقه سبب سودرسانی گردشگران به آن منطقه می شود. ژئوتوریسم طبق تعریف بخشی از توریسم طبیعت محسوب می شود که هدف آن مشاهده پدیده های زیبا و جذاب زمین شناسی و جغرافیایی است. می توان به دو نمونه غار کتله خور در زنجان و پناهگاه حیات وحش میاناله در مازندران را به عنوان ظرفیت های ژئوتوریسم در ایران نام برد. ژئوتوریسم یا گردشگری زمین شناسی امروزه مخاطبان وسیعی دارد که نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین شناسی، بلکه گردشگران عادی و علاقه مند به طبیعت هستند.ژئوتوریسم از علوم مختلف زمین شناسی استفاده می کند و علاقه مندان به طبیعت و پدیده های زمین شناسی را برای بازدید از جاذبه های زمین دعوت می کند.
ژئوپارک – (Geopark)
سازمان علمی فرهنگی یونسکو ژئوپارک را یک محدوده معین جغرافیایی تعریف می کند که شامل چند پدیده خاص و زیبای زمین شناسی است. در این محدوده ممکن است علاوه بر جاذبه های زمین شناسی تعدادی جاذبه های طبیعی، فرهنگی-هنری و تاریخی نیز وجود داشته باشد که بر روی توسعه اقتصادی منطقه اثرگذار خواهد بود. در تعریف دیگر ژئوپارک شامل یک منطقه حفاظت شده ملی است که حداقل دارای یک سایت میراث علوم زمین بوده و از لحاظ علمی نادر بودن و زیبایی شناسی آن حائز اهمیت می باشد. مفهوم حفاظت و آموزش و توسعه پایدار میراث علوم زمین در ژئوپارک ها با یکدیگر ترکیب می شود.
در ایران می توان به مجموعه جزایر قشم و کیش، رشته کوه های البرز مرکزی، قله آتشفشانی تفتان، کلوت های کویر شهداد و مجموعه پارک ملی کویر به عنوان ژئوپارک های ایران اشاره نمود.
سایکل توریسم یا دوچرخه سواری در طبیعت – (Cycle Tourism)
سایکل توریسم از لحاظ لغوی از دو کلمه سایکل به معنای دوچرخه و توریسم یا همان گردشگری تشکیل یافته و همانطور که از اسمش پیداست در واقع نوعی از جهانگردی است، با این تفاوت که وسیله نقلیه آن دوچرخه است. معمولا هنگام سفر، وسیله نقلیه است که انسان را جابجا می کند، اما در اینجا خود وسیله نقلیه هم با نیروی انسان جابجا می شود. در این نوع سفرها شرایط آب و هوایی بسیار اهمیت دارد.
کویر – (Desert)
اصطلاح کویر از لغت کبیر به معنای بزرگ گرفته شده است. در فرهنگ پهلوی این اصطلاح از لغت کویز که به معنی پیمانه است، آمده است.
تالاب – (Wetland)
تالاب محیطی است که آب عامل اصلی تشکیل دهنده محیط زیست جانوری و گیاهی آن باشد. تالابها معمولا زمانی شکل می گیرند که پهنه آب در سطح زمین یا در نزدیکی سطح باشد. به عبارت دیگر آب کم عمقی پهنه ای از زمین را پوشانده باشد. کنوانسیون جهانی حفاظت از تالا بها این گونه تعریف کرده است: مناطقی پوشیده از مرداب، باتلاق ها، لجن زارها یا آبگیرهای طبیعی و مصنوعی اعم از دائمی و موقت که در آن آبهای شور یا شیرین به صورت راکد یا جاری یافت می شود، از جمله آبگیرهای دریایی که عمق آنها در پایین ترین حد جزر از شش متر تجاوز نکند. ممکن است شامل مناطق ساحلی یا کرانه های مجاور تالابها و جزیرها و یا بخشهایی از آب دریا باشد که در تالاب ها محاط بوده و عمق آنها در پائین ترین حد جزر بیشتر از شش متر نباشد.
پارک ملی – (National Park)
مناطق طبیعی به نسبت وسیع و دارای ویژگی های خاص و اهمیت ملی به لحاظ زمین شناسی، بوم شناسی، جغرافیای زیستی و چشم انداز، با هدف حفظ وضعیت زیستی و طبیعی، بهبود جمعیت گونه های جانوری و رویشگاه های گیاهی و همچنین بهره برداری تفریحی به عنوان پارک ملی انتخاب می شود. پارک های ملی محل مناسبی برای فعالیت های آموزشی پژوهشی و گردشگری (اکوتوریسم) به شمار می آیند. به منظور حفاظت بنیادی از تنوع زیستی، ذخایر ژنتیکی، یکپارچگی اکولوژیک و چشم اندازها، فعالیت های مرتبط با بهره برداری های مصرفی و مسکونی در این مناطق مجاز نیست. به همین دلیل برای پارک های ملی پشتوانه قانونی حفاظتی مستحکم تری نسبت به سایر مناطق حفاظت شده پیش بینی شده است. مهم ترین پارک های ملی ایران، پارک ملی گلستان و پارک ملی تندوره درگز هستند.
آثار طبیعی ملی – (National Natural Monuments)
پدیده ها یا مجموعه های گیاهی و جانوری به نسبت کوچک، جالب، کم نظیر، استثنایی، غیرمتعارف و غیرقابل جایگزین که دارای ارزش های حفاظتی، علمی، تاریخی یا طبیعی باشند، با هدف حفظ و حراست به عنوان اثر طبیعی ملی انتخاب می شوند. اقدامات حفاظتی در این مورد باید تضمین کننده پایداری بهره برداری غیرمصرفی از آنها در طول زمان باشد.
پناهگاه حیات وحش – (Wildlife Refuges)
محدوده هایی با زیستگاه های طبیعی نمونه برای جانوران وحشی که به منظور حمایت از جمعیت گونه های جانوری افزایش سطح کیفیت آنها، انتخاب می شوند. کمترین وسعت پناهگاه های حیات وحش باید به حدی باشد که ضمن رفع نیاز گونه های جانوری، پیوستگی و ارتباط متقابل واحدهای آنها را تضمین کند. این مناطق محیط های مناسبی برای فعالیت های آموزشی، تحقیقاتی و پژوهشی به ویژه در ارتباط با گونه های جانوری به شمار می آیند. بهره برداری های مصرفی و سازگار و همچنین فعالیت های گردشگری کنترل شده در پناهگاه ها مجاز است.
منطقه حفاظت شده – (Protected Areas)
اراضی به نسبت وسیع با ارزش حفاظتی بالا که با هدف حفظ و احیای رویشگاه های گیاهی و زیستگاه های جانوری انتخاب می شوند. مناطق حفاظت شده محیط های مناسبی برای اجرای برنامه های آموزشی و پژوهش های زیست محیطی به شمار می آیند. انجام فعالیت های گردشگری (اکوتوریسم) و بهره برداری مصرفی و اقتصادی متناسب با نواحی هر منطقه و بر اساس طرح جامع مدیریت مناطق، مجاز می باشد.
کنوانسیون رامسر – (Ramsar)
کنوانسیون رامسر قدیمی ترین معاهده بین المللی با تاکید بر حفاظت از طبیعت در جهان است. آغاز آن در دوره دوم فوریه 1971 (13 بهمن 1349) در شهر رامسر بوده که کنوانسیون نام خود را از این شهر اقتباس نموده است. کنوانسیون رامسر در سال 1975 میلادی جنبه قانونی یافت. این معاهده 125 کشور عضو را ملزم به تعیین و حفظ تالاب های با ارزش و تشویق به استفاده خردمندانه از آنها می نماید. حدود 1500 سایت با مساحت کل حدود 150000000 هکتار در حال حاضر در این کنوانسیون به ثبت رسیده است. (آمار مربوط به سال 2006 میلادی).
از جمله تالاب های مهم ایرانی ثبت شده در کنوانسیون رامسر می توان به آلاگل، آلماگل، امیر کلایه، تالاب انزلی، دهانه رودهای گز و حرا، آب بندان های فریدونکنار، تالاب گاوخونی، گمیشان، انتهای جنوبی هامون پوزک، قوریگل، دریاچه ارومیه، دریاچه پریشان و دشت ارژن، شبه جزیره میانکاله و خلیج گرگان، تالاب شادگان، جزیره شیدور و …
تنوع زیستی – (Biodiversity)
تنوع زیستی بر اساس تعریف کنوانسیون تنوع زیستی به معنای قابلیت تمایز بین ارگانیسم های زنده از هر منبع شامل اکوسیستم های زمینی، دریایی و اکوسیستم های آبزی، همچنین شامل ترکیبات اکولوژی که بخشی از اکوسیستم ها را تشکیل می دهند می باشد و شامل تنوع در داخل گونه ها، بین گونه ها و اکوسیستم ها است. تنوع زیستی ممکن است در سه سطح در نظر گرفته شده باشد: تنوع ژنتیکی، تنوع گونه و تنوع اکوسیستمی.
اکوسیستم – (Ecosystem)
اکوسیستم اجتماعی از موجودات زنده به همراه محیط غیرزنده محلی اطراف آن است که به عنوان یک سیستم با تبادلات و روابط درون مستقل در نظر گرفته می شود و در آن فرایندهایی از جمله جریان انرژی از طریق سطوح مرتبط با تغدیه و چرخش عناصر و ترکیبات شیمیایی از طریق اجزای زنده و غیرزنده سیستم انجام می شود.
اکوتون – (Ecotone)
اکوتون مرز بین دو منطقه زیستی است که فرآیندهای مبادله یا رقابت بین تشکل های همجوار در آن صورت می پذیرد. جامعه اکوتونی شامل بسیاری از موجودات زنده جانوری و گیاهی از هر یک جوامع زیستی متداخل در یکدیگر و خصوصیات آنها است. به زبانی ساده تر منطقه مرزی دو اکوسیستم یا منطقه زیستی مختلف با یکدیگر را اکوتون می نامند که دارای تنوع زیستی از هر دو منطقه درگیر با هم است.
