عمارت خسروآباد سنندج باشکوه ترین بنای تاریخی استان کردستان، مرکز حکومت اردلان به ویژه خسروخان اردلان بوده است.
عمارت خسروآباد را می توان باشکوه ترین بنای تاریخی استان کردستان نام برد که با معماری خاص خود همچون نگینی در شهر سنندج می درخشد. این بنای عظیم با چهارباغ سابقش کاخ حکومتی امان الله خان اردلان، فرزند و نوادگانش بوده است و خشت به خشت آن رنگ و بوی این خاندان را دارد.
مجموعه چهارباغ و عمارت خسروآباد یکی از مهم ترین پروژه های امان الله خان اردلان بوده که در سال ۱۲۲۳ هجری قمری حدود سال (۱۱۸۷ شمسی) در مساحتی قریب به ۶ هزار مترمربع ساخته شده است.
از سه جهت خیابان کشاورز، مردوخ جنوبی و بلوار شبلی، دسترسی به این عمارت باشکوه امکانپذیر است، اگر از سمت خیابان مردوخ جنوبی به سمت این بنای عظیم رهسپار شوید، در ابتدای مسیر با مجسمه «مستوره اردلان» همسر خسرو خان اردلان (فرزند امان الله خان) و حاکم عمارت، روبرو خواهید شد.
در منتها الیه مسیر این مجسمه، عمارت خسروآباد قرار دارد که در این حد فاصل، جوی آبی که از حوض جلو درب عمارت سرچشمه می گیرد، این ۲ را به یکدیگر متصل کرده است.
در بیرون عمارت، حوض بزرگی وجود دارد که همواره پُر آب بوده و فضای دلنشینی را برای حضور مردم و لحظاتی آرمیدن در جوار خود فراهم کرده است.
ساختمان عمارت همچون یک قصر سلطنتی با ورودی های ستون دار است و تزیینات معماری این بنا شامل گچبری، آجرکاری و اروسی های زیبا و رنگارنگ است.
وجود حوض صلیبی شکل داخل حیاط عمارت
در داخل حیاط عمارت هم یک حوض بزرگ صلیبی شکل وجود دارد که بر زیبایی این مجموعه افزوده است، در بیشتر مواقع در آب زلال این حوض ماهی و اردک دیده می شود.
این عمارت دارای چندین بنا و تعداد زیادی اتاق است که به نظر می رسد هر کدام از این اتاق ها مختص به بخش هایی همچون آشپرخانه، اصطبل، حمام و غیره بوده است.
آن گونه که در منابع تاریخی آمده، در گذشته در داخل این مجموعه باغی با درختان بسیاری وجود داشته است، اما امروزه به جز چند مورد، دیگر درختی مشاهده نمی شود.
هرچند امروز این مجموعه نسبت به زمان ساخت آن دچار تغییرات بسیاری شده است، اما این تغییرات بیشتر در حاشیه بنا صورت گرفته و عمارت اصلی آن هنوز پابرجاست.
اولین گزارش دقیق از عمارت خسروآباد در سال ۱۸۲۰ میلادی توسط «کلودیوس جمیز ریچ» سفرنامه نویس و ایران شناس فرانسوی نوشته شده است.
توصیف سفرنامه نویس فرانسوی از عمارت خسروآباد
سفرنامه نویس فرانسوی آورده که «باغ خسروآباد که کمتر از یک چهارم مایل به طرف جنوب غربی از سنه (سنندج) دور بود، بر روی کوهپایه ای قرار داشت. باغ از دور چنان می نمایاند که یک چنارستان است چون هیچ بارو و یا دیواری برایش ساخته نشده بود، به غیر از درختان قد کشیده و بالا رفته آن، منظره زیبایش تعجبمان را برانگیخت.
به گذری وارد شدیم که درختان چنار قد کشیده و زیبا از هر دو طرف آن را پوشانده بود، قصری بلند و زیبا که درختان باغ دورش پیچیده شده بودند؛ در جلوی قصر و همچنین پشت آن حوض های چهار گوش زیبا فواره هایی بر سر داشتند که آب را به هوا پرتاب می کردند.
سبدهای پر از میوه رنگارنگ دور تا دور حوض چیده بودند. تالار که همان قصر باشد بسیار زیبا بود، با منظری طلاگونه به شیوه ایرانیان تزیین شده بود. درختان میوه به تعداد زیاد و به ذوق لطیف در باغچه و در امتداد هم کاشته شده بودند.
از تالار به راه عمومی باغ نظاره می کردم که درختان آن را پوشانده بودند، به راستی دلفریب بود. مساحت باغ شش گز شاهی است و به بخش های چهارگوش تقسیم شده است. در این تقسیمات چهارگوش انواع و اقسام درختان میوه و گل در نهایت سلیقه و زیبایی کاشته اند.»
عمارت خسروآباد به دستور چه کسی و چگونه ساخته شد؟
با فرو ریختن دژهای کهنسال پالنگان و حسن آباد توسط سلیمان خان اردلان و دستور شاه صفی صفوی، در سال ۱۰۴۶ هجری قمری «سنه دژ» جایگزین این دژها و مرکز ولایت کردستان ایران زمین شد.
اگرچه این قلعه-شهر مهم ترین سد دفاعی ایران در برابر امپراطوری عثمانی در غرب ایران بود، اما تا اوایل دوره قاجار گسترش چندانی نداشت و مهم ترین عناصر شهری آن یعنی ارگ، میدان حکومتی و چهارباغ تغییر چندانی نداشتند.
در سال ۱۲۱۴ هجری قمری والیگری ولایت کردستان از جانب دولت مرکزی ایران به امان الله خان اردلان سپرده شد که در زمان وی سنندج بسیار آباد و گسترده شد.
این امر نتیجه قدرت و مدیریت نظامی، سیاسی و مقتدرانه امان الله خان بود که با توجه به ارتباط بسیار نزدیک و حسنه با پایتخت توانست تمام برنامه آرمان گرایانه اش در مورد سنندج و دیگر شهرها و مراکز مهم ولایت کردستان را به انجام برساند.
امان الله خان پس از پیروزی بر سپاه قدرتمند امپراطوری عثمانی برنامه های بسیاری را جهت گسترش و ارتقای شهرسازی سنندج به انجام رسانید، از جمله این برنامه ها گسترش ارگ و میدان حکومتی و ساخت میدان بازاری بزرگ و عناصر مرتبط با آن در خارج از دیوارهای کهن شهر بود.
نامگذاری عمارت به نام خسرو، فرزند امان الله خان اردلان
اما او ۲ پروژه یادمانی کارکردی مهم را نیز جهت یادبود این پیروزی انجام داد که یکی ساختن چهارباغ و کاخ خسروآباد بود و آن را به نام فرزندش خسروخان با عنوان عمارت خسروآباد نامگذاری کرد.
دیگری ساخت مسجد-مدرسه دارالاحسان بود. این مسجد-مدرسه در واقع جایگزین مدرسه ای بود که توسط عوامل حکومت عثمانی در شهر سنندج و در حدود سال های ۱۱۳۶ تا ۱۱۳۸ هجری قمری ساخته شده بود. امان الله خان اردلان این مسجد-مدرسه را تخریب کرد و پس از شخم زدن زمین آن باغ فردوس را بر روی آن بنا کرد تا هیچ گونه نشانه ای از استلای چهار ساله اغیار بر ولایت کردستان ایران باقی نماند.
تامین آب قنات عمارت خسروآباد از مادرچاه های کوه آبیدر
باغ خسروآباد در پای کوه آبیدر که شاخصه و نماد طبیعی شهر سنندج و اساس آبادانی آن است، ساخته شد و آب قنات آن از مادرچاه های کوه آبیدر تامین می شده است و با کهریز و شترگلو به باغ و کاخ می رسید.
اولین گزارش دقیق از این عمارت در سال ۱۸۲۰ میلادی توسط کلودیوس جمیز ریچ انگلیسی – فرانسوی نماینده مقیم کمپانی هند شرقی در بغداد نوشته شده است.
توسعه کاخ و باغ خسروآباد در دوره شرف الملک اردلان، نوه امان الله خان بود که تغییرات و ساخت و سازهای زیادی را در داخل مجموعه کاخ انجام داد و خندق عظیمی بر دور باغ حفر و دروازه یادمانی برای باغ ایجاد کرد.
عمارت خسروآباد در تیرماه سال ۱۴۰۰ با حضور علی اصغر مونسان وزیر وقت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، به عنوان کاخ موزه افتتاح و به بهره برداری رسید.
در مواقعی از سال همچون نوروز و یا برخی از مناسبت های دیگر سال، مراسم و جشن هایی از جمله نوروزگاه در این عمارت برگزار می شود و عموم مردم می توانند از آن دیدن کنند، اما در سایر مواقع سال درب این عمارت به دلیل تعمیراتی که از دهه گذشته تاکنون به طول کشیده، بسته است؛ با توجه به اینکه این عمارت به عنوان کاخ موزه افتتاح شده، مردم و گردشگران امیدوارند که در تمامی فصول سال درب آن جهت بازدید باز باشد.
عمارت خسروآباد سنندج با شماره ۱۴۹۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
