کشتی با چوخه یکی از کهن ترین و پرطرفدارترین ورزش های محلی ایران است. این کشتی که از نواحی شمالی خراسان سر بر آورده، علاوه بر حفظ غنای فرهنگی خود، هر ساله ده ها هزار تماشاگر و علاقه مند را گرد هم می آورد. مسابقات کشتی با چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان ها، عروسی ها، روز عید فطر و 14 فروردین و روی چمن و خاک نرم برگزار می شد.
کشتی با چوخه یکی از کهن ترین و پرطرفدارترین ورزش های محلی ایران است. این کشتی که از نواحی شمالی خراسان سر بر آورده، علاوه بر حفظ غنای فرهنگی خود، هر ساله ده ها هزار تماشاگر و علاقه مند را گرد هم می آورد. مسابقات کشتی با چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان ها، عروسی ها، روز عید فطر و 14 فروردین و روی چمن و خاک نرم برگزار می شد. اوزان در کشتی با چوخه وجود نداشت، زمان مسابقه نامحدود بود و به اصطلاح چوخه گیران در کشتی با چوخه، سایه انداختن پشت، ضربه شمرده می شد و اکنون نیز ضربه شمرده می شود. در گذشته جوایز نفرات اول تا سوم عبارت بود از: نفر اول اسب، نفر دوم گاو یا گوساله و نفر سوم قوچ. برگزاری مسابقات کشتی با چوخه خراسان با تلاش های مرحوم منوچهر لطیف از شکل سنتی خارج شده و در سال 1342 به صورت رسمی در شیروان برگزار شد.
کشتی در ایران
کشتی در ایران قدمتی بسیار طولانی دارد، به گونه ای که تاریخ پیدایش آن به موازات تاریخ کهن این سرزمین پیش رفته است. این رشته در ایران، ترکیه، یونان، یوگسلاوی، روسیه، ژاپن و کره متداول بوده و به اشکال مختلف انجام می شده است. این تنوع در اجرا حتی در کشور ما در استان ها، ایلات و عشایر نیز به صورت های گوناگون وجود داشته است. در خراسان چوخه، در مازندران لو چو، در گیلان گیله مردی، بغل به بغل در ارسنجان، گرش در خوزستان، کمر به کمر در ترکمن صحرا، پهلوانی در زورخانه های تهران و قم، ترکمنی در مازندران و ده ها کشتی دیگر که سرآمد همه آنان کشتی با چوخه ای (چقه ای) بوده است.
کشتی با چوخه
کشتی با چوخه خراسان در کلات نادری، درگز، چاپشلو، قوچان، شیروان، چناران، بجنورد و اسفراین متداول بوده و بعدها در مشهد، نیشابور، تربت جام و آشخانه نیز مرسوم شده است. این ورزش در روستاها، ایلات و عشایر انجام می گیرد و اوج شکوه و جلال آن در مراسم بزرگ سیزده و چهارده فروردین در اسفراین است.
کشتی با چوخه در خراسان
کشتی با چوخه یکی از بارزترین ویژگی های فرهنگی اجتماعی و بومی محلی خراسان بزرگ به ویژه منطقه شمال خراسان است. در این منطقه کشتی با چوخه نه تنها به عنوان یک ورزش، بلکه آیینی فرهنگی و پهلوانی در تمام شئونات و زندگی مردم جریان دارد. آن ها در جشن ها و اعیاد و عروسی های خود این آیین باستانی را اجرا و گرامی می دارند و از این طریق همواره روحیه مردانگی و پهلوانی را در خود زنده نگه می دارند. اگر روزگاری کشتی با چوخه در مناطق و شهرهایی همچون قوچان، اسفراین، چناران، شیروان، نیشابور، لایین و سایر مناطق شمال خراسان مرسوم بود، اینک این ورزش به تدریج به سمت مناطق جنوبی تر خراسان نظیر فریمان، تربت جام، گناباد و … نیز کشیده شده و امروز مردم آن دیار نیز به چوخه علاقه نشان می دهند.
اکنون که کشتی با چوخه ثبت ملی شده است و در انتظار ثبت جهانی به سر می برد؛ ضروری است دست اندرکاران ورزش کشور نگاه ویژه ای به این مقوله داشته باشند تا این آیین که ظرفیت های فرهنگی و اجتماعی و ورزشی بسیار بالایی دارد به جایگاه واقعی و شایسته خود دست یابد. ورزش و آیینی که در صورت شناخت خوب آن می تواند بسیاری از آسیب های اجتماعی جامعه به ویژه در جوانان را کاهش داده و به عنوان یک برنامه تفریحی و فرهنگی برای خانواده ها در نظر گرفته شود.
کشتی با چوخه در دیگر کشورها
کشتی با چوخه خراسان به غیر از خراسان و با عناوین «گوراش»، «گولش»، «آلیش» در ازبکستان، قزاقستان، تاتارستان و … رواج دارد و پس از استقلال ازبکستان و با تلاش های این کشور، مسابقات کشتی با چوخه بین المللی شد و هر ساله تیمی از چوخه کاران خراسان شمالی و رضوی در مسابقات بین المللی کشتی با چوخه، کشورمان را نمایندگی می کنند.
نحوه اجرای مسابقات کشتی با چوخه
مسابقه کشتی با چوخه در اصل رقابتی بدون مدت زمانی مشخص بوده است و وقتی فردی در آن پیروز میدان اعلام می شده که بتواند 3 بار تخت پشت یا شانه های حریفش را به زمین برساند. اما مسابقه های امروزین این رشته در وقت 10 دقیقه ای برگزار می شود که اگر در پایان پیروزی نداشته باشد، سرنوشت برنده به وقت اضافی 5 دقیقه ای موکول خواهد شد. ضمن اینکه اجرای فن در خاک و گرفتن زیر زانوی حریف خطا محسوب می شود و کُشتی گیران در 4 یا 5 وزن دسته بندی می شوند. چوخه کاران در چهار وزن 70، 80، 90 و بالای 95 کیلوگرم به مصاف یکدیگر می روند. گاه در اوزان 65، 75، 85 و 85+ کیلوگرم نیز رقابت میان شرکت کنندگان برگزار می شود. کشتی گیران آستین ها را تا آرنج بالا می زنند، کمربندی پارچه ای به میان می بندند و دامن های چوخه را برای آنکه مانع فعالیت دست و پا نشود بر می گردانند و زیر کمربند محکم می کنند؛ شلوار را نیز تا زانو بالا می زنند و با پاهای برهنه زیر نظر داوران کشتی می گیرند. در کشتی با چوخه کسی پیروز است که پشت حریف را به خاک برساند. در این مراسم ساز و دهل نیز می نوازند و تماشاگران کشتی گیران را تشویق می کنند.
جوایز کشتی با چوخه
جوایز کشتی با چوخه نیز به سبب ماهیت سنتی و ملی اش متفاوت است. در اصطلاح به فاتحان میدان چوخه «قند» اهدا می شود، کسی که نفر اول شود قند اول را به او می دهند و نفرات دوم و سوم هم به تناسب قندهای دیگر می گیرند. در کنار قند، هدایایی نظیر شتر، قوچ، قالی و گوسفند، لوازم منزل، وجه نقد و سکه عاید پهلوانان این مسابقات می شود. غالبا به طور سنتی جوایز کشتی با چوخه از نمادهای زندگی عشایری و روستایی در نظر گرفته می شود. گاهی اوقات نیز از دست بافته های عشایر نظیر قالی و جاجیم و گلیم استفاده می شود. البته این جوایز می تواند در مناطق مختلف متفاوت باشد، مهم این است که جوایز متناسب با شأن این ورزش بوده و پشتوانه ای برای کشتی گیر باشد.
وجه تسمیه کشتی با چوخه
آنچه برای پیدا کردن معنای چوخه از فرهنگ های معتبر بر می آید، چنین است:
(دهخدا) چوخا. جامه ای است پشمین (شرفنامه منیری). جامه واری که از پشم بافته باشند (برهان). (ناظم الاطباء) جامه پشمین کوتاه که نوعی از لباس فقرا و ترکی است.
چوخه که در گذشته «چوخاء» گفته می شد نام نوعی لباس (بالا پوش) سنتی است. این نوع شنل که توسط زنان از پشم میش یا بز بافته و سپس دوخته می شد، هنگام کشتی با چوخه به همراه شال سفیدی بر کمر بسته می شود و پیژامه ای بر تن کشتی گیر قرار می گیرد.
چوخا (Çuxa): در زبان ترکی کلمه ای به شکل چوخا (Çoxa, Çuxa)، چوفا (Çufa)، چوکنا (Çukna)، چوخویا (Çuxuya) (به فارسی چوخه، چوقا، چقه، چوگه) و به معنی زیرانداز یا پارچه پشمی زبر؛ بالاپوش نمدین چوپان ها دوخته شده از پوست گوسفند و بدون دگمه، اکثرا از پارچه ای مقاوم به رنگ تیره یا سیاه (در گذشته قرمز و قهوه ای)؛ پالتویی از پشم یا کرک که ریش سفیدها و کشاورزان ترک روی دوش اندازند.
در کتاب چوخه پوشان نامدار نوشته شادروز امانی می خوانیم، واژه چوخه در اصل واژه ای کردی است و به معنی شنل کوتاهی که کشتی گیران آن را با شال سفیدرنگی محکم می کنند. از آنجا که این ورزش از قدیم الایام در بین مردم کرد شمال خراسان مرسوم بوده به این نام (کشتی با چوخه) معروف شده است.
زمان و مکان برگزاری کشتی با چوخه
مسابقات کشتی با چوخه خراسان قبل از آمدن روی تشک در سرای خان ها، عروسی ها، روز عید فطر و 14 فروردین روی چمن و خاک نرم برگزار می شد. کشتی با چوخه از دیرباز معمولا در دل طبیعت و محیط های باز برگزار می شده است. چنانچه اکثر گودهای کشتی با چوخه کنونی که از قدیم دایر بوده اند، مانند گود زیارتگاه سلطان زیرابه در روستای امام وردی خان قوچان، گود روستای رهورد در قوچان، گود چشمه زینل خان در اسفراین، گود امام مرشد در فاروج و دیگر گودها که در مناطق تفریحی و دامان طبیعت قرار دارند.
کشتی روی خاک نرم یا چمن و با حضور انبوه تماشاگرانی از زن و مرد و پیر و جوان برگزار می شود. امروزه این مسابقات در اواسط زمستان و در بهمن ماه در مانه و سملقان، 12 فروردین هر سال در شیروان و نیز در روستای ریواده از توابع شهرستان جغتای (یادواره پهلوان نامی خراسان؛ پهلوان ججو)، 13 فروردین در بجنورد به صورت استانی با حضور پهلوانان نامدار این خطه برگزار می شود. اما رقابت های اصلی در روز 14 فروردین در گود چشمه زینل خان شهرستان اسفراین که مهد کشتی با چوخه ایران است، برگزار می شود.
لباس چوخه کاران
چوخه: جامه ی پشمین چوپانان و برزگران و در واقع پوشاک قدیمی بومی خراسان بوده است. چوخه در زمان های پیشین پالتویی ضخیم و مقاوم و دارای آستین بوده، ولی امروزه به یک جلیقه ی کتانی بدون آستین تبدیل شده است.
کمربند: شالی که روی چوخه به دور کمر بسته می شود و بدن را مانند سنگ محکم نگه می دارد و دامن چوخه را به دور آن می پیچند.
شلوارک: همانند شلوارک کشتی پهلوانی است، با این تفاوت که کمی به طرف بالا تا می شود.
میدان کشتی با چوخه
میدان کُشتی که دایره ای با قطر 10 متر است و کشتی در آنجا برگزار می شود. اجرای کشتی به شکل سنتی و بدون کلیشه (کشتی روی خاک و با سرنا و دهل) انجام می شود.
تمام زیبایی کشتی با چوخه برگزاری آن به شکل سنتی است که می تواند برای تمام قشرها و رده های سنی جذابیت داشته باشد. کشتی با چوخه همیشه در فضای باز و دل طبیعت و اماکن تفریحی و روی خاک نرم یا چمن برگزار می شده است. ضروری است در حال حاضر نیز تا جایی که امکان دارد این امر لحاظ شود.
دست دادن قبل از کشتی نیز از زیبایی های این ورزش است. گودهای کشتی سنتی و معروف در شهرهایی مثل قوچان و اسفراین نظیر گودهای رهورد و سلطان زیرابه و چشمه زینل خان الگوهای بسیار بارزی برای این مورد است.
دهل و سرنا
با نواختن دهل و سرنا (زورنه) توسط بخشی ها، کشتی گیران حول میدان کشتی به حرکت در می آیند و خود را گرم می کنند و برای مسابقه آماده می شوند. نوای دهل و زورنا بانگ آوازی نیز برای خبر کشتی است و از مردم می خواهد که جمع شوند و با دل و جان به تماشای کشتی بنشینند. موسیقی مقامی این کشتی به معروف کوراوغلی است که با تم های سنگین و رزمی نواخته می شود. دو نوازنده سرنا و دهل با نواختن موسیقی حال و هوای خاصی به ورزش کشتی می دهند، در حین کشتی نوای سرنا و دهل یا قشمه و دهل بخشی ها با ریتم خاصی شروع شده و به تدریج که کشتی اوج می گیرد ریتم آن نیز تندتر می شود و وقتی زورآزمایی کشتی گیران به اوج می رسد و بر سرعت چوب طبل و سرنا می افزایند.
منبع: دنیای سفر
