موزه ایران باستان یا موزه ملی ایران مهم ترین موزه کشور در خصوص نگهداری، نمایش و پژوهش مجموعه های باستان شناختی ایران است.
گستردگی و تنوع مجموعه اشیا موجود در موزه به گستردگی جغرافیایی کشور و دوران های متعدد پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی است که انسان در این سرزمین زیسته و آثاری از خود به جای نهاده است. در حال حاضر موزه ملی به نمایش آثاری پرداخته که بیانگر غنای فرهنگ و تمدن، هنر، رشد اقتصادی و دست آوردهای فن آوری ایرانیان است.
موزه ایران باستان مجموعه ای از گنجینه آثار تاریخی و پیش از تاریخی ایران است، که در تهران قرار دارد. این موزه شامل دو ساختمان مجزا به نام های موزه ایران باستان با تاریخ گشایش 1316 و موزه دوران اسلامی با تاریخ گشایش 1375 است.
موزه ملی ایران با قدمتی حدود 60 سال، نه تنها بزرگ ترین موزه باستان شناسی و تاریخ ایران است بلکه از نظر حجم، کیفیت و تنوع آثار یکی از چند موزه ی بزرگ جهان است و در فرهنگ موزه داری ایران به عنوان موزه ی مادر محسوب می شود.
نمای بیرونی موزه به شکل ایوانی قوسی شکل است که بسیار به طاق کسری (بنایی در دوره ساسانیان که در شهر تیسفون واقع است) شباهت دارد. رنگ آجرها نیز به این منظور به رنگ سرخ تیره تعیین شده تا نمایانگر معماری عصر ساسانی باشد.
اهداف ساختن موزه
هدف از ایجاد موزه، نگاهداری و پژوهش در آثار گذشتگان، معرفی و نمایش و انتقال آن ها به آیندگان، ایجاد و تقویت تفاهم میان اقوام و ملل، شناخت و نمایش سهم آنها در فرهنگ و تمدن جهانی، کمک و تلاش در بهبود و افزایش میزان دانش عمومی مردم، به ویژه دانش آموزان، دانشجویان و پژوهشگران بر پا شده است.
موزه ملی ایران در دهه 1380 دو دهه 1390 و پس از 70 سال موفق شد که با انجام تغییرات وسیعی در سالن ایران باستان، اشیا جدیدی را که تاکنون به نمایش در نیامده بودند در معرض دید قرار داد. همچنین کلیه ویترین های این سالن تغییر و اطلاعات اشیا نیز به روز شدند.
پیشینه موزه ایران باستان
برای اولین بار پیشنهاد ایجاد مکانی به نام موزه توسط مرحوم مرتضی قلی هدایت ملقب به صنیع الدوله عنوان شد. او در فکر ایجاد موزه و اداره ای به نام اداره عتیقات برای ساماندهی به وضع کاوش های تجاری بود اما به این مقصود نرسید.
اولین موزه در 1295 خورشیدی به نام موزه ملی یا موزه معارف در یکی از اتاق های بزرگ وزارت معارف که در سمت شمال بنای مدرسه دارالفنون قرار داشت تشکیل گردید. این موزه دارای 270 قلم شی مفرغی، سفالی، شیشه ای، سکه، سلاح های قدیمی، مهر، اشیای چوبی، مرقعات، کتاب و منسوجات بود که بوسیله کارمندان اداره عتیقات جمع آوری یا توسط مردم اهدا شده بود.
در سال 1304 خورشیدی اشیای این موزه به تالار آئینه کاخ مسعودیه منتقل شد. از سویی با آغاز حفاری باستان شناسان اروپایی به ویژه هیئت باستان شناسی فرانسه به ریاست ژاک دومرگان از سال 1276 خورشیدی (1897 میلادی) در شوش توجه مردم ایران به اهمیت مواریث فرهنگی جلب شد.
در سال 1306 خورشیدی امتیاز بدون قید و شرط طرف باستان شناسان فرانسوی در ایران لغو شد و به آن ها اجازه داده شد تنها در شوش به حفاری بپردازند. همچنین از آنجا که ایران تصمیم گرفته بود تا موزه و کتابخانه ملی تاسیس کند، لذا امتیاز طراحی و اجرای آن به فرانسویان داده شد. به همین منظور آندره گدار مهندس فرانسوی در سال 1308 خورشیدی برای تاسیس موزه و کتابخانه به ایران آمد و رسما کار خود را شروع کرد.
ساخت موزه دوران اسلامی با انگیزه انجام فعالیت های گوناگون فرهنگی در سال 1323 در محوطه موزه ملی ایران آغاز شد و با وقفه های متعدد سرانجام در سال 1329 معماری آن پایان یافت و لیکن انجام مراحل تکمیلی آن به سال های بعد موکول شد. با توجه به اهمیت آثار دوره اسلامی طراحی و اجرای معماری داخلی موزه دوران اسلامی از سال 1370 با در نظر گرفتن هنر و فلسفه اسلامی آغاز شد و پلان آن به طرح چلیپای دوران ساسانی در نظر گرفته شد. سرانجام این موزه با حدود 10 هزار متر مربع در چهار طبقه در سال 1375 افتتاح شد که دو طبقه آن اختصاص به نمایش آثار هنر اسلامی دارد و دو طبقه دیگر آن امکان فعالیت های جنبی را میسر می سازد.
در حال حاضر موزه ملی ایران شامل دو موزه ایران باستان و دوران اسلامی است. این موزه با زیر بنایی در حدود 20 هزار متر مربع در زمینی به مساحت 18 هزار متر مربع و با حدود 300 هزار شی باستانی مهم ترین موزه کشور محسوب شده و در رابطه با فرهنگ و هنر ایران غنی ترین موزه جهان به حساب می آید. موزه ملی ایران آثار مربوط به دوران مختلف پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی ایران را در خود جای داده است که قدیمی ترین آثار آن حدود 800 هزار سال قدمت دارد. از آنجا که فرهنگ، هنر و تمدن ایران همواره در تمام دوره ها با هویت ایرانی بدون وقفه راه تکامل را پیموده است، لذا آثار به نمایش در آمده در این موزه، جدای از تمامی خصوصیات منحصر به فرد هنر خود از این ویژگی نیز برخوردارند. موزه ملی ایران همواره در انجام مسئولیت خود برای معرفی بهتر تمدن و فرهنگ ایرانی گام برداشته است و در این ارتباط برگزاری نمایشگاه های مختلف داخلی و خارجی، چاپ بورشور، بولتن، کاتالوگ و غیره را سرلوحه فعالیت های خود قرار داده است.
ویژگی موزه ایران باستان
موزه ایران باستان دارای مجموعه های غنی از آثار باستان شناسی است که کهن ترین آنها مربوط به دوره پارینه سنگی (بین یک میلیون تا حدود 12 هزار سال پیش) و جدید ترین آثار آن مربوط به دوره ساسانی با قدمت بیش از 1500 سال است. در این سالن از دوره های مختلف پیش از تاریخ و تاریخی آثار منحصر بفردی دیده می شود.
قدیمی ترین دست ساخته بخش پارینه سنگی در سالن ایران باستان که از سنگ کوارتز یا در کوهی ساخته شده اند، مربوط به حوزه رودخانه کشف رود در شرق مشهد هستند، که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. از دیگر مجموعه های قدیمی این بخش دربند و گنج پر مربوط به استان گیلان و شیوه تو در نزدیکی مهاباد است که حدود 700 تا 200 هزار سال قدمت دارند. از دوره های پارینه سنگی میانی و جدید نیز آثار جالب توجه ای در سالن موزه به چشم می خورد که بین 200 هزار تا حدود 12 هزار سال قدمت دارند. از دوره پارینه سنگی میانه که همزمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است ابزارهای ساخته شده از سنگ آتش زنه و بقایای سنگواره جانوران مربوط به غارهای منطقه زاگرس و فلات مرکزی ایران از جمله غارهای بیستون و خرم آباد به نمایش در آمده است.
در دوره پارینه سنگی جدید که مصادف با گسترش انسان هوشمند امروزین در ایران است، ساخت تیغه ابزار رواج یافت. همچنین ساخت ابزارهای استخوانی و استفاده از تزیینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و گل اُخرا نیز در این دوره در ایران متداول شد. از مکان های مهم این دوره غار «یافته» (لرستان) است که نمونه هایی از اشیا آن در سالن موزه به نمایش در آمده است. از دوره بعدی (فراپارینه سنگی) که مشخصه های آن ابداع ابزارهای ترکیبی، کاربرد سنگ ساب و ذخیره سازی مواد خوراکی است، نمونه هایی از غار «علی تَپه» (مازندران)، غار «شَلَم» (ایلام) و چند مکان دیگر به نمایش درآمده است.
از دوره نوسنگی و روستا نشینی آثاری چون قدیمی ترین خشت ایران از تپه گنج دره، قدیمی ترین پیکرک های گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی در سالن به نمایش در آمده است. شوش (خوزستان)، اسماعیل آباد و چشمه علی (تهران)، تل باکون (فارس) از محوطه های بسیار مهم در هزاره های پنجم و چهارم پ. م.(دوره مس و سنگ) در ایران هستند که نمونه هایی از سفالینه های منقوش آن ها در سالن دیده می شود. از نقش های مورد توجه در این دوره می توان به نقش ساده شده بز کوهی اشاره کرد که در سطح ظروف سفالین اسماعیل آباد و چشمه علی دیده می شوند.
ظروف سنگی جیرفت و شهداد با نقوش متنوع مانند نبرد انسان با جانوران اساطیری و نقش مایه های هندسی، جانوری و گیاهی از نمونه های شاخص اند که در ویترین ها به نمایش درآمده اند. از دیگر آثار مهم این دوره در سالن موزه پیکر گلی از شهداد است که نشان دهنده نیمتنه مردی برهنه با دستان جمع شده بر روی سینه، احتمالا در حالت نیایش نشان داده شده است.
ظروف، ادوات جنگی، اشیا تزئینی، پیکرک های انسانی و جانوری از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن هستند که در سالن به نمایش درآمده اند. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغدار و همچنین ظروف با لوله های ناودانی، ظروف با فرم های جانوری و انسانی و ریتون ها (ظروف جانورسان) و اشیای آهنی نیز از دیگر اشیا به نمایش درآمده است.
تعدادی از اشیای به نمایش درآمده در بخش پیش از تاریخ سالن متعلق به تمدن عیلام است. از تمام دوره های عیلامی آثار هنری فراوانی برجای مانده، خصوصا از دوره عیلام میانه که یکی از پرشکوه ترین ادوار سه گانه دوره عیلامی ها است. معبد چغازنبیل یکی از مهم ترین بقایای معماری این دوره است که آثار قابل توجهی مانند پیکره گاو با کتیبه، لوله های شیشه ای، آجرنوشته ها و کلون در از آن به دست آمده که در سالن به نمایش درآمده است.
لوله های شیشه ای چغازنبیل از جمله قدیمی ترین نمونه های شیشه در ایران است. پیکره سازی، ساخت ظروف تزئینی از قیر طبیعی، نقوش برجسته، مهرهای استوانه ای، پیکرک ها به صورت نقش برجسته قالبی، آجرهای لعابدار، اشیای بدل چینی، اشیای مفرغی و سردیس های تدفینی از دیگر جنبه های هنر عیلامی ها در ادوار مختلف است که در سالن ایران باستان نمونه هایی از آنها دیده می شود.
آثار قابل انتساب به دوره ماد در سالن موزه از مکان های باستانی نوشیجان، حسنلو، گودین و باباجان به دست آمده اند. در این دوره ساخت اشیا آهنی گسترش یافت که از نمونه های بارز آن در سالن می توان به اشیا حسنلو اشاره کرد. در این دوره سفالینه های لعابداری زیبایی ساخته می شد که یک نمونه جالب توجه آن تنگ لعابدار زیویه است نقش دو بز را در دو سوی یک گل لوتوس به نمایش گذاشته است.
آثار باشکوه دوره هخامنشی از نمونه های برجسته موزه ایران باستان هستند که بازتاب هنر غنی این دوره است.
بخش های موزه ایران باستان
موزه ملی ایران دارای ده بخش پژوهشی و یک کتابخانه و مرکز اسناد است:
1. بخش پارینه سنگی
2. بخش پیش از تاریخ
3. بخش تاریخی
4. بخش اسلامی
5. بخش مهر و سکه
6. بخش مرمت
7. بخش کتیبه ها
8. بخش سفال
9. بخش استخوان شناسی
10. کتابخانه و مرکز اسناد
11. بخش های دیگر
موزه ملی ایران در تهران واقع است و از مکان های دیدنی این شهر محسوب می شود. هم اکنون موزه ملی ایران 13 بخش مختلف شامل بخش های پیش از تاریخ، تاریخی، اسلامی، مهر و سکه، مرمت، بخش کتیبه ها، کتابخانه و مرکز اسناد، پژوهشی تاریخ هنر ایران، پژوهشی تاریخ تمدن ملل، عکاسی، روابط عمومی و روابط بین الملل و پایگاه اطلاع رسانی و حفاظت فیزیکی را در بر می گیرد، که در طی سالیان متمادی در فضای داخلی موزه ملی ایران راه اندازی شده است.
در طبقه همکف موزه ایران باستان، سفالینه ها و اشیا نفیسی به نمایش گذاشته شده متعلق به ادوار مختلف تاریخ از دوره معاصر تا هزاره هشتم قبل از میلاد مسیح. از الهه باروری تا اولین انیمیشن در جهان (تصویر متحرک یک بز کوهی) از تندیس های شاهان، تا آدم های نمکی و از مراسم اهدا هدایا تا مراسم دینی همه و همه را در این مجموعه با ارزش می توان دید.
در موزه ایران باستان 2 بخش اصلی وجود دارد که متناسب با تقسیم بندی ادوار فرهنگی و گاهنگاری مصوب باستان شناختی، تحت عنوان بخش پیش از تاریخ و بخش تاریخی معرفی شده است.
قدیمی ترین ابراز و آثار فرهنگی به دست آمده از گروه های انسانی این دوره در ایران، مربوط به حدود 250 هزار تا 1 میلیون سال پیش است که از مناطق کشف رود خراسان، گنچ پرگیلان، هلیلان لرستان، ماهی دشت کرمانشاه و … بدست آمده است.
بخش پیش از تاریخ
دوران پیشاتاریخ یا دوران پیش از تاریخ یا ما قبل تاریخ به محدوده زمانی پیش از ثبت و ضبط تاریخ یا اختراع سیستم نوشتاری گفته می شود. پیشاتاریخ به دوره ای از زندگی انسان، پیش از اختراع خط اشاره دارد که انسان در آن دوره هنوز به ثبت و گزارش زندگی و دستاوردهای خود توانا نشده بود و تجربه ها و دستاوردهای انسان به سرعت از بین می رفت. این دوره با پیدایش خط و سیستم نوشتاری، به پایان می‌رسد و دوره تاریخی آغاز می شود.
گنجینه ی ملی ایران، آثار فرهنگی هنری خود را که از ابزارهای سنگی دوران حجر شروع و به اشیا و وسایل مورد استفاده ی انسان های عصر آهن ختم می شود در بخش پیش از تاریخ موزه متمرکز کرده است. اشیای موجود در این بخش که از مواد مختلفی چون سفال، فلز، سنگ عاج، قیر و … ساخته شده اند از طریق کاوش های علمی باستان شناسی یا به طور اتفاقی از محوطه های پیش از تاریخ ایران کشف شده اند. قدیمی ترین آثار به نمایش درآمده در موزه ایران باستان، تیغه های سنگی کشف رود است که در بررسی های باستان شناسانه ی سال 54 و 53 شمسی در ناحیه ی خراسان و در کنار رودخانه ی کشف رود به دست آمدند.
قدیمی ترین آثاری که در آن تفکرات مذهبی و معنوی انسان پیش از تاریخ جلوه گر است، پیکرک های انسانی و حیوانی کشف شده از تپه ی سراب در شرق کرمانشاه در سال 1339 است. یکی از این مجسمه های گلی زنی است به نام ونوس. ظروف سفالی قرمز به دست آمده از چشمه علی و اسماعیل آباد نیز جزو اولین و قدیمی ترین آثاری است که بازدیدکنندگان در موزه ی ایران باستان با آن مواجه می شوند و قدمت آن متعلق به هزاره ی پنجم پیش از میلاد است. در این ظرف تصویر چهار انسان دیده می شود که رو به روی یکدیگر قرار گرفته اند و دست های خود را به طرف بالا برده و در حال نمایش رقص های آیینی و نیایشی هستند.
در طبقه ی دوم موزه ی ایران باستان، گنجینه ی نفایس دوران پیش از تاریخ قرار دارد که در بر گیرنده ی آثار منحصر به فردی چون جام طلای مارلیک، جام طلای حسنلو، جام خشایار شاه، ریتون طلای همدان، الواح زرین و سیمین از کاخ آپادانای تخت جمشید، زیور آلات مکشوفه از زیویه ی کردستان و … است.
دوره ی تاریخی
آثار این دوره نیز اکثرا حاصل حفاری های علمی بوده و در کنار اشیای مکشوفه از استان ها به نمایش گذارده شده اند. دوران تاریخی را اشیای هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی تشکیل می دهند و یکی از منحصر به فردترین نمونه های موجود دوره ی اشکانی، بقایای نیم تنه ی مردی است که در سال 1372 به طور اتفاقی به همراه چند قطعه استخوان، یک لنگه چکمه به همراه ساق پای درون آن، یک سنگ ساب، چند سفال، یک چاقوی آهنی، یک سنجاق نقره، یک شلوارک پشمی، چند قطعه پارچه و یک عدد گردو وجود داشت. این نیم تنه پس از کشف به مرد نمکی معروف شد.
همچنین بخش مهمی از موزه به دوره هخامنشیان و به خصوص به آثار به جای مانده از تخت جمشید و کاخ آپادانا (در شوش) اختصاص یافته است که تا حدی فضای مربوط به این کاخ ها را تداعی می کند.
گفتنی است؛ دوران ایران باستان، دوران تشکیل دولت ماد تا پایان حکومت ساسانیان و حمله عرب به ایران را شامل می شود. (..6 ق.م. تا 652 م)
دوره اسلامی
موزه دوره اسلامی نیز شامل گنجینه قرآن، نسخ خطی (شامل کتب علمی، ادبی، تاریخی) و موضوعاتی چون نقاشی و خوشنویسی، ادوات و ابزار کتابت، وسایل روشنایی، ابزار نجوم، ابزار پزشکی، و هنرهایی چون سفالگری، فلزکاری، منسوجات و … است. تعدادی از این اشیاء در طی حفریات علمی باستان شناسی به دست آمده و یا مربوط به مجموعه های معتبری چون مجموعه آستان شیخ صفی الدین اردبیلی است.
منابع
1. ویکی پدیا
2. وب سایت: https://irannationalmuseum.ir/fa
3. وب سایت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری
نشانی موزه ملی ایران: خیابان امام خمینی، مجموعه تاریخی باغ ملی، نبش خیابان پروفسور رولن و خیابان سی تیر
