مقاله، نوشتاری کوتاه از 1 تا 30 صفحه یا فصلی از کتاب است که نویسنده در آن دیدگاه، یافته ها و تجربه های ذهنی خود را درباره ی یک موضوع به بحث می گذارد. در تعریف مقاله گفته اند: “مقاله نوشتاری توضیحی است که یک بخش از روزنامه یا مجله به شمار می رود. در قدیم این نوع نوشتار را در شمار قالب های ادبی به حساب می آوردند و در فرهنگ نامه های ادبی آن را یکی از انواع ادبی شمرده اند.” (فرهنگ اصطلاحات ادبی، کادن)
مقاله در معنای عام با قرارداد و پایان نامه فرق دارد از آن جهت که دعوی نظام مندی و تفسیر کامل موضوع را ندارد و بیشتر خوانندگان عام را مخاطب قرار می دهد تا متخصصان اهل فن را. به طور سنتی هر چیزی می تواند مقاله باشد، مانند رویدادهای واقعی، مسائل زندگی بشر، علم اخلاق، دین و مذهب.
در قرن هجدهم مقاله نویسی رونق بیش تری گرفت و مقاله نویسان برجسته ای ظهور کردند که درباره ی موضوعات زیبایی شناسی، فلسفه، ادبیات و تاریخ مقاله می نوشتند. نگارش مقاله های غیررسمی مفرح و خودمانی از اواخر قرن بیست رو به افول گذاشت و همزمان نگارش مقاله های نظری، انتقادی، ادبی و فکری به ویژه دانشگاهی رواج یافت.
مقاله در زبان و ادب فارسی: در زبان فارسی مقاله به شکل امروزی از عصر مشروطه با ظهور مطبوعات و روزنامه نگاری پدیدار شد. دهخدا که خود از روزنامه نگاران عصر مشروطه بود در ذیل کلمه ی مقاله نوشته است: “نوشتار کوتاه که برای روزنامه نویسند.” در قدیم مقاله به فصلی از کتاب یا آغاز کتاب اطلاق می شده است. هم چنین اصطلاح مقالات برای کتاب هایی به کار می رفت که در آن گفتار کوتاه بزرگان گردآوری می شد هم چون مقالات شمس تبریزی، مقالات مولانا.
می توان گفت مقاله نویسی همانند دیگر گونه های نوشتاری با رشد تمدن دچار دگرگونی و تحول شده است. امروزه مقاله های دانشگاهی تقریبا در همه ی شاخه های علمی یگانه مرجع اصیل دانش و آگاهی به شمار می روند.
انواع مقاله: به طور عموم مقاله بر اساس موضوع، هدف و روش به انواع گوناگون تقسیم می شود:
از لحاظ موضوع: مقاله های تاریخی، فلسفی، ادبی، انتقادی، اجتماعی، سیاسی
از لحاظ هدف: مقاله های آموزشی، ترویجی، توصیفی، توضیحی،تفسیری، روایی، اقناعی
اما در تقسیم بندی دیگر مقاله را به دو نوع رسمی و غیررسمی تقسیم می کنند:
الف. مقاله های رسمی که غیرشخصی است. در واقع نویسنده به عنوان یک منبع معتبر یا دارنده ی آگاهی، موضوعی را به شیوه ی منظم شرح و تفسیر می کند، مقاله های رسمی را در مجله های دانشگاهی و نشریه هایی که برای مخاطبان متفکر منتشر می شوند می توان یافت.
ب. مقاله های غیررسمی لحنی خودمانی یا شخصی دارد و محصول تفکر شخصی مبتنی بر دانش عمومی و دریافت های شخصی نویسنده است. در این نوع نوشته ها نویسنده به امور روزمره به شیوه ای غیرتخصصی می پردازد.
تدوین مقاله پژوهشی: مقاله ی علمی، ساختاری برهانی و استدلالی دارد و حاصل پژوهش نوین است که محقق به آن همت گمارده است. یک مقاله ی علمی پژوهشی باید دارای بخش های مشخصی از این قرار باشد:
مقدمه و هدف، روش، بحث، نتایج و پیشنهادها
راز موفقیت یک مقاله علمی، پژوهشی انسجام و چهارچوب منطقی است برای این مهم انجام مراحل زیر ضروری است.
1. انتخاب مسأله تحقیق: اولین قدم برای پژوهش یافتن مسأله است. این امر هدف تحقیق است. نویسنده ای می تواند در یک زمینه علمی به مسأله ی تازه ای دست یابد که بر موضوع پژوهش اشراف داشته باشد ذهن خالی از اطلاعات قادر به کشف سئوال نیست.
این نکته قابل تامل است که موضوع مورد تحقیق باید برای محقق خوب و جالب باشد تا بتواند علاقه خوانندگان را جلب کند. علاوه بر این که با موضوع مورد بحث آشنا باشد تا بتواند از عهده ی آن به خوبی برآید. ضمن این که موضوع در مقاله باید دارای حد و حدود باشد تا نویسنده بتواند با دقت و ژرف اندیشی در فرصت زمانی مناسب از عهده نوشتن آن برآید. در یک مقاله کوتاه نمی توان به موضوعات گسترده و وسیع پرداخت.
موضوع در مقاله باید دارای حد و حدود باشد تا نویسنده بتواند با دقت و ژرف اندیشی در فرصت زمانی مناسب از عهده نوشتن آن برآید. در یک مقاله کوتاه نمی توان به موضوعات گسترده و وسیع پرداخت.
2. جست و جوی منابع: مهم ترین و جدی ترین امر در پژوهش دانشگاهی مرجع شناسی و شیوه ی دسترسی به منابع است. پژوهشگر برای تنظیم کردن سوال های تحقیق باید در منابع و اسناد بازنگری نماید تا دریابد که آیا کسی به پرسش های او پاسخ داده یا نه؟ و یا پژوهش وی تکراری نیست؟
تعریف دقیق پرسش ها در مراحل آغازین نشان دهنده ی تبحر محقق در شناخت منابع و محتوا می باشد. شناخت منابع و مراجع به تعیین و تدوین روش تحقیق کمک می کند.
3. انتخاب روش تحقیق: یافتن روش تحقیق، شیوه هایی است که می توان با آن مسأله را بررسی و تحلیل کرد و به یاری روش شناسی، بهترین و مناسب ترین روش های نظری و عملی موجود را برای پژوهش برگزید. به طور کلی مراحل تحقیق بر اساس روش به این ترتیب است:
الف. نظام مند نمودن مفاهیم بر اساس نظریه
ب. عملیاتی نمودن مفاهیم و فرضیه ها
ج. تعیین قلمرو تحقیق
د. شیوه ی اجرا و نمونه گیری
و. گردآوری داده ها از قلمرو تحقیق
ه. طبقه بندی و تحلیل و تفسیر و آزمون فرضیه ها و ارزیابی نتایج
4. تهیه طرح و فرضیه: از نکات کلیدی و مهم در پژوهش طرح یک کانون اصلی و استوار برای تحقیق است که محقق بر اساس آن تمام فعالیت ها و ذهنیت های خود را متمرکز می کند.
5. یادداشت برداری: هدف از یادداشت برداری کمک به حافظه و اطمینان از درستی مطالب و پیشگیری از سرقت و انتحال علمی است. سازماندهی مقاله از نخستین مرحله ی یادداشت برداری شروع می شود. ابتدا باید موضوع را تجزیه نمود و عنوان های اصلی و فرعی و زیر شاخه های موضوع را مشخص کرد. یادداشت برداری تابع طرح کلی و عنوان بندی موضوع است چرا که طرح منطقی نوشتار در نهایت از نحوه ی تنظیم و سازماندهی همین یادداشت ها بیرون می آید.
6. تنظیم و طبقه بندی یادداشت ها: بعد از از این که یادداشت برداری به پایان رسید باید برگه ها را دسته بندی و منظم نمود:
الف. موضوع اصلی، عنوان مقاله یا تحقیق است.
ب. موضوعات فرعی، عنوان بخش های مقاله است.
ج. برگه ها را بر اساس عنوان های فرعی دسته بندی کنید.
د. موضوعات اصلی را طبق یک طرح منطقی مرتب نمایید
و. اکنون با دسته بندی برگه ها در واقع دادهای مقاله خود را چیدمان کرده اید.
7. تنظیم ساختار مقاله: برای نوشتن مقاله یا کتاب ترسیم یک نقشه یا طرح کلی الزامی است. این طرح به روند پژوهش و ساختار نوشتار نظم می بخشد. در واقع در ثبت سر فصل ها و تنظیم تصمیم هایی است که به ذهن پژوهشگر می رسد و ساختار کلی مقاله را ترسیم می کند. به عبارت دیگر طرح عبارت از فهرستی منظم و شماره گذاری شده از تصمیم ها، اندیشه ها، دیدگاه ها و محتوای نوشتار است. این امر در پیشبرد بهتر و راحت تر پژوهش به شما کمک می کند و هم چنین شما را وادار می سازد که تابع موضوع باشید و به هدف خود پای بند بمانید.
8. روش های تنظیم مقاله: برای تفکیک و شماره گذاری دقیق بخش های اصلی و فرعی طرح از دو شیوه ی عددی و حرفی – عددی استفاده می کنند.
نتیجه گیری: در نهایت می توان گفت مقاله به سبک امروزی آن (علمی و پژوهشی) گزارشی از یافته های تازه است که از چندین بخش تشکیل شده و دارای موضوعی محدود و معین است. این نوع مقاله ها مخاطبان خاص خود را دارد و در آن به موضوعی معین در زمینه رشته یی خاص می پردازد.
نویسنده: اکرم نعمت اللهی
