سفر به اردبیل دیار شیخ صفی الدین اردبیلی

اَردَبیل یکی از کلان شهرهای ایران و مرکز استان اردبیل در شمال غربی کشور است. این شهر در قبل و پس از اسلام مرکز آذربایجان بوده است. اردبیل یا آرتاویل واژه ای اوستایی است که از ترکیب دو کلمه «آرتا» به معنی “مقدس” که طی گذر زمان به «ارد» تبدیل شده است (در کلماتی نظیر “اردشیر” نیز همین اتفاق افتاده است) و «ویل» که در متون اوستایی به معنای “ناحیه” و “شهر” است (و امروزه هم در اسامی برخی از مناطق آذربایجان نظیر لوندویل، ویلکیج و ویله دره می توان یافت) تشکیل شده است.

اهمیت اردبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که سر حلقه فرقه صفویه، شیخ صفی الدین اردبیلی، از این جا برخاست و در همین جا به خاک سپرده شد. با ظهور شیخ صفی الدین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه ای یافت، به طوری که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان سلاطین صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاص سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار شد. به گفته بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل حکومت صفوی یکی از مهم ترین وقایع تاریخ ایران به شمار می آید.

اردبیل که از مناطق با اهمیت ایران به شمار می آید و دارای آثار و ابنیه تاریخی و جاذبه های طبیعی بسیار زیادی است دارای وسعت 3810 کیلومتر مربع است و چهره عمومی آن متأثر از ارتفاعات کوهستان های ساوالان (سبلان)، باغرو (تالش) و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده اند.

جمعیت اردبیل در سال 1390 خورشیدی بالغ بر 482623 نفر بوده است. اردبیل در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب می گردد که جاذبه های طبیعی زیادی دارد. این شهر در 219 کیلومتری تبریز و 578 کیلومتری تهران واقع شده است. شهر اردبیل در میان دشتی با همین نام در ارتفاع 1500 متری از سطح دریا جای گرفته و دارای زمستان های سرد و تابستان های معتدل است.

از آثار تاریخی اردبیل که برخی به دوره پیش از اسلام می رسد، می توان از دهکده آتشگاه، شهر هیر، شهریور، و مسجد جامع اردبیل که در قدیم آتشکده بوده است، نام برد. با توجه به این که این مسجد، بزرگ ترین و قدیم ترین مسجد اردبیل است، یکی از واحدهای آن، کتابخانه بوده است.

بقعه شیخ صفی (که از بناهای منحصر به فرد در میان ساختمان های مذهبی است) شامل تعدادی از بناهای دوره های مختلف است که نخستین بار شاه طهماسب آن ها را به صورت مجموعه واحدی درآورد. بعدها شاه عباس باعث افزودن بناهای مهم به این مجموعه و اصلاحاتی در آن گردید. اهمیت زیاد این اثر تاریخی به طور کلی در رابطه ای که با سلسله خاندان سلاطین صفویه دارد جلوه گر می شود. اسلاف شاهان صفویه و همچنین شاه اسماعیل یکم سرسلسله این خاندان در داخل این مجموعه تاریخی به خاک سپرده شده اند.

این مجموعه از نظر معماری اسلامی دارای اهمیت فوق العاده است. هر یک از عمارات منفرد آن بی نظیر هستند. این امر در مورد خود مقبره کمتر صادق است تا در مورد نمازخانه مقابل آن. ضلعی که مقابل حیاط قرار گرفته مانند نمای کاخی ساخته شده است. طرح این بنا در هنر شرق بیگانه به نظر می رسد و بیشتر رنسانس را به خاطر می آورد. لیکن جزییات یعنی کاشی کاری، طرح ها، قاب، پنجره ها، مقرنس کاری ها، آجرکاری ها که با فاصله و بندهای وسیع تری انجام گرفته هنر خالص شرقی است.

بناهای متعلق به بقعه شیخ صفی عبارتند از: درب ورودی و حیاط بزرگ، حیاط کوچک یا دالان روباز، صحن بقعه، مسجد جنت سرا، حیاط مقابر، شهیدگاه، چله خانه. قسمت های اصلی بقعه عبارتند از: رواق یا قندیل خانه، مقبره شیخ صفی، مقبره شاه اسماعیل صفوی، حرمخانه، چینی خانه. بقعه شیخ صفی الدین از نظر کاشی کاری و تزئینات از زیباترین ابنیه تاریخی دوره صفوی محسوب می شود.

مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی یکی از شاهکارهای هنری و معماری دوره اسلامی ایران است که از لحاظ تزیینات کاشی کاری معرق و کتیبه های زیبا در خور توجه است. مناظر تزیینی مجموعه بناهای مذهبی شیخ صفی چه از داخل و چه از خارج شامل نقاشی، گچ بری، قطارسازی و مقرنس کاری با رنگ طلایی می باشد که بسیار زیباست. این مجموعه مذهبی که بر فراز یک بنای متعلق به عصر مغول ساخته شده است، به درستی معلوم نیست که در چه زمانی تکمیل و توسعه یافته است.

اردبیل به واسطه داشتن مناظر بی نظیر طبیعی، شاید رتبه نخست گردشگری درایران دارا باشد. اردبیل و سرعین به واسطه پذیرش گردشگر، میزبان مسافران تابستانی و زمستانی هستند. در تابستان استفاده از مناطق خوش آب و هوای اردبیل و در پاییز و زمستان به واسطه دارا بودن پیست اسکی آلوارس و آبگرم های معدنی سرعین میزبان مسافران می باشد.

قله سبلان به شماره 19496/12 در فهرست آثار طبیعی ملی کشور به ثبت رسیده و سند مالیکت آن از ارتفاع بالای 3600 متری قله سبلان به وسعت 6200 هکتار به نام سازمان حفاظت محیط زیست صادر شده است.

از غذاهای سنتی اردبیل می توان به کباب شیشلیگ، آلبالو پلو، لپه خورشت، اوماج آشی، آش دوغ، سوتلی آش، یارما آشی، بزباش، پیچاق قیمه، تاس کباب، ترحلوا، دومه کباب، باستیرما پلو، ترشی قرمه، چیغیرتما، حلوای سیاه، حلوای زرد، حلوای زنجبیل، خشیل، خورش قاتق، ساج ایچی، سوغان سو، قرمه سبزی، قویماق، قیساوا، قیقاناق، کوفته، لونگی و هرا اشاره کرد. آش دوغ اردبیل (آیران آشی) مهم ترین غذای سنتی اردبیل است و به عنوان غذای سنتی جهانی شناخته شده است.

از مهم ترین سوغات اردبیل می توان آب نبات، تخمهٔ آفتابگردان، حلوای سیاه، سرشیر، شیرینی های محلی، شکلات روسته، عسل طبیعی سبلان، عصارهٔ گل های سبلان و کره را نام برد. حلوای سیاه اردبیل معجونی است که از جوانهٔ گندم و کرهٔ طبیعی تهیه می شود و بسیار مقوی و نیروزا می باشد.