کوه دماوند بلندترین کوه ایران و خاورمیانه و بلندترین قله آتشفشانی آسیاست. این کوه در قسمت مرکزی رشته کوه البرز در جنوب دریای خزر و در بخش لاریجان شهرستان آمل قرار دارد. کوه دماوند که از نظر تقسیمات کشوری در استان مازندران قرار دارد.
دماوند در سی ام تیرماه سال 1387 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد. همچنین دماوند از سال 1381 در مصوبه 221 شورای عالی محیط زیست به عنوان (اثر طبیعی ملی) در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است.
دماوند با ارتفاع 5671 متر (برخی منابع 5610 متر) با دارا بودن یخچال های طبیعی و مسیرهای متنوع صعود، همواره به منظور فعالیت هایی چون کوهنوردی و اسکی مورد توجه کوهنوردان داخلی و خارجی بوده است. تعداد قابل توجه کوهنوردانی که هر ساله وارد منطقه دماوند می شوند، لزوم مدیریت همه جانبه این منطقه را نمایان می کند.
در حالی که خبرها حاکی از تلاش های سازمان های متولی برای ثبت جهانی دماوند است، این گران کوه از ضعف مدیریت در ابتدایی ترین اشکال آن رنج می برد. اگر این تلاش ها باعث می شود موضوع اصلی؛ یعنی، خود دماوند مورد بی مهری قرار گیرد، آرزو می کنیم دماوند ثبت جهانی نشود. مگر اثر ملی-طبیعی شدن این کوه چه گلی بر سرش زده است که ثبت جهانی اش بزند؟
گذشته از تهدیداتی چون معدن کاوی در دامنه ها، چرای بی رویه و زودتر از موعد دام و شکار غیرمجاز که کوه دماوند با آنها رو به روست، این روزها مشکلاتی از جنس دیگر گریبان دماوند را گرفته است. ارگان های غیرمتولی، بازدیدکنندگان و جوامع ساکن در کوه ها عامل اصلی تولید مواد زائد، پسماند و ضایعات به شمار می آیند. مناطق کوهستانی از نظر ظرفیت جذب مواد زائد با یکدیگر متفاوت هستند اما به طور کلی ظرفیت همه آنها کمتر از سایر اکوسیستم ها است.
هر ساله با شروع فصل اسکی و کوهنوردی یعنی اواخر ماه مارس و اوایل آوریل میلادی (فروردین ماه) تا انتهای فصل یعنی حدود اواخر ماه سپتامبر میلادی (اوایل مهر ماه) شاهد ورود هزاران کوهنورد، اسکی باز و طبیعتگرد به منطقه به ویژه جبهه های اصلی دماوند هستیم که حاصل آن انباشت صدها کیلو زباله در جان پناه ها و متأسفانه در بین مسیرهای صعود به قله دماوند و آسیب به پوشش گیاهی منطقه است. این در حالی است که در بسیاری نقاط دنیا کوهنوردان ملزم به دفع بهداشتی و حمل شخصی پسماند جامد و حتی فضولات انسانی هستند؛ برای نمونه در منطقه هیمالیای نپال از کوهنوردان مبلغی در ازای خدمات دفع پسماند دریافت می شود، به همین شکل در آلپ و حتی مناطقی مانند کلیمانجارو. در بسیاری از پارک های ملی ایالات متحده، کوهنوردان و طبیعت گردان ملزم به دفع بهداشتی فضولات انسانی هستند.
گسترش فرهنگ حمل شخصی زباله های جامد توسط کوهنوردان و فرهنگ سازی در راستای حفظ محیط کوهستان که البته کاری بس دشوار و نیازمند زمان است، می تواند در بلندمدت بخشی از مشکلات دماوند را حل کند. در این راستا فدراسیون کوهنوردی و برخی دیگر از انجمن ها و تشکل های زیست محیطی در حال برنامه ریزی و گسترش فرهنگ حفظ محیط کوهستان در بین کوهنوردان و گردشگران هستند.
در این بین اجرای طرح های فاقد برنامه ریزی اصولی از سوی برخی ارگان ها موجب تداخل و ناهماهنگی هایی شده است. به عنوان مثال از حدود دو سال پیش دخالت مراجع دولتی غیرمرتبط با کوهنوردی، محیط زیست طبیعی و گردشگری، مانند شهرداری و شورای شهر رینه لاریجان در اموری مانند کنترل ورود و خروج کوهنوردان به منطقه یا کسب عوارض از کوهنوردان در مبادی ورودی به بهانه دفع و کنترل پسماند، نه تنها گرهی از مشکلات دماوند باز نکرده بلکه راه دشوار و صعب العبور مدیریت دماوند را بیش از پیش سنگلاخ و موجبات نارضایتی کوهنوردان، گردشگران و تورگردانان را فراهم کرده است.
در ابتدا، راه بند غیرقانونی ایجاد شده توسط شهرداری رینه در مسیر ورودی جبهه جنوبی دماوند و جاده خاکی منتهی به چادرگاه موسوم به گوسفندسرا با اخذ وجه نقدی از کوهنوردان، با پیگیری فدراسیون کوهنوردی و با دخالت شورای اسلامی شهر تهران برداشته شد ولی به تازگی بعد از گذشت مدت زمان نه چندان طولانی این راه بند دوباره احداث شده و عواملی که خود را مأموران شهرداری خطاب می کنند، بدون وجود چارچوب مشخصی اقدام به اخذ ورودی و عوارض از کوهنوردان می کنند.
واقعیت این است که کنترل ورود و خروج گردشگران و کوهنوردان به مناطق کوهستانی یکی از راه های کمک به گردشگری پایدار طبق ظرفیت قابل تحمل مناطق طبیعی (Carrying Capacity) است ولی سؤال اینجاست که آیا ارگانی مانند شهرداری، آنچنان که از اسم آن بر می آید مسئول رسیدگی به امور محوله در محدوده قانونی شهر است یا خارج از محدوده شهر!
فصل ششم ماده 55 وظایف شهرداری ها دارای 26 بند است که در هیچ کجای این قانون اشاره ای به فعالیت شهرداری ها در خارج از محدوده شهر نشده است. حتی طبق ماده 7 قانون مدیریت پسماندها مصوب 1383/02/20 مدیریت اجرائی تمامی پسماندها غیر از صنعتی و ویژه در خارج از حوزه و وظایف شهرداری ها و دهیاری ها، بر عهده بخشداری هاست. وجود چنین تعارض هایی باعث شد در سال 93 و با پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی، کمیسیونی متشکل از نمایندگان بخشداری لاریجان، فدراسیون کوهنوردی، شهرداری رینه، برخی تشکل های مردم نهاد مرتبط و چند ارگان دیگر به پیگیری و رفع مشکلات به وجود آمده بپردازند.
اما متأسفانه پس از گذشت نزدیک به یک سال و برگزاری جلسه های متعدد، هنوز مشکلات کوه دماوند وجود دارد و سیل نارضایتی کوهنوردان از نحوه اجرا و طرز برخورد عوامل اجرائی طرح راه بند جبهه جنوبی کوه دماوند، خود مدعای لزوم رسیدگی و توجه بیشتر به این مشکل است. در این بین نباید از این نکته غافل شد که انجام طرح ها و برنامه های زیست محیطی، زمانی اثر مطلوب و بیشینه را روی جامعه هدف خواهد داشت که با تکیه بر پژوهش و تحقیقات اولیه و توسط عوامل آموزش دیده ارائه شود.
اگرچه اخذ عوارض از کوهنوردان و جلوگیری از ورود خودرو به منطقه در پشت ژست ها و شعار های زیست محیطی، اقدامی عامه پسند و ظاهرا شایسته است ولی عدم صرف درآمد مربوطه از راه بند و عوارض اخذ شده در راستای حفظ دماوند، مجری غیرموجه و نحوه اجرای غیراصولی این طرح، آن را به اقدامی برخلاف حفظ محیط منطقه مبدل کرده است. از دیگر نقاط ضعف این طرح عجولانه و غیرکارشناسی می توان به این نکته اشاره کرد که مسدود کردن تنها یک مسیر دسترسی (ضلع جنوبی) به دماوند می تواند عواقبی چون هجوم یکباره و غیرقابل کنترل کوهنوردان به دیگر جبهه ها مانند جبهه غربی و شمالی و ایجاد صدمات جبران ناپذیر را به دنبال داشته باشد.
این گونه و با ادامه روند بهره برداری و مدیریت غیرمتولیان در کوه دماوند، اخباری مبنی بر ایجاد مسیرهای خارج جاده (Off Road) یا ایجاد باند پروازی تفریحی و پیست های موتورسواری در دامان این نخستین اثر طبیعی ملی کشور مانند کابوس هایی هستند که شاید در آینده نزدیک به وقوع بپیوندد. این گونه به نظر می آید که دخالت سازمان های متولی محیط زیست، گردشگری و کوهنوردی در کشور و تفویض اختیارات به ارگان هایی که توانایی و دانش مدیریت منطقه را دارند، می تواند راه تحقق مسائلی چون ثبت جهانی دماوند را هموارتر کند.
این دردنامه نوشته ای است از آقای امین معین، دبیر کارگروه حفظ محیط کوهستان فدراسیون کوهنوردی که در روزنامه شرق به چاپ رسیده است.
