به گفته اغلب کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری، دیوارنویسی و یادگارنویسی از جدی ترین عوامل تخریب و نابودی آثار تاریخی است و اگر تدبیری برای آن اندیشیده نشود، سرمایه های باستانی کشور را از بین می برد.
شاید هیچ مکان تاریخی یا تفریحی در کشورمان نباشد که در و دیوارش از یادداشت و نقاشی های بازدیدکنندگانی در امان مانده باشد که حضور خود در یک مقصد را با این علائم به اطلاع عموم می رسانند؛ تصاویر و شکل هایی مانند قلبی که از وسط آن تیری رد شده، شعرهای عاشقانه، اسامی دوستان و همراهانی که با هم در حال سفر هستند، ماجرای زخم هایی که از زمانه خورده اند، یا نقاشی هایی که مضامین خاصی دارند. این گونه آسیب رساندن به اموال عمومی ناراحت کننده است. از خودمان می گوییم که در دوران مدرسه روی نیمکت های چوبی و فلزی چیزی نوشته یا نقش و نگاری کشیده ایم یا خوش بینانه تر، اگر تا به حال دستی بر این موضوع مانند ما نداشته اید، حداقل در برخی از صندلی های اتوبوس این مضامین را بارها یا صدها بار دیده اید.
«وندالیسم» واژه ای است که برای شناسایی این گونه اعمال در نظر گرفته اند. دکتر محسنی تبریزی در کتاب خود (وندالیسم: مبانی روان شناسی اجتماعی، جامعه شناسی و روانشناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیب شناسی و کژرفتاری اجتماعی) این عمل را این گونه تشریح می کند: «وندالیسم پدیده ای نوظهور و مدرن در جامعه جدید و عکس العملی خصمانه و واکنشی است کینه توزانه به برخی از صور فشارها، تحمیلات، ناملایمات، اجحاف ها و شکست ها». در ستون جامعه شناسی انحرافات و آسیب شناسی اجتماعی نیز وندالیسم به مفهوم داشتن نوعی روحیه بیمارگونه به کار رفته که مبین تمایل به تخریب آگاهانه، ارادی و خودخواسته اموال، تاسیسات و متعلقات عمومی است. بر همین اساس هم اغلب صاحب نظران و محققان آن را به مثابه جنایتی خرد و از انواع بزهکاری جوانان به شمار آورده اند.
هرچند عوامل متعددی در بروز و ظهور وندالیسم و دیوارنگاری در افراد نقش دارد اما غالبا ریشه های آن اکتسابی است. رفتارهای وندالیستی که عموما از سنین 10 تا 25 سالگی در افراد شکل می گیرد، دارای ریشه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و گاه سیاسی است. به عنوان مثال سطح درآمد خانواده، تسهیلات و رفاه اجتماعی، میل به جاودانگی تاریخی، محرومیت های طبقاتی، مهاجرنشینی، خفقان اجتماعی، بیکاری و سایر موارد مشابه، وقوع آن را تشدید می کند. وندال ها با استفاده از مکانیزم دفاعی پرخاشگری و خشم، آرامش کسب می کنند و بر محیط تسلط می یابند. پژوهشی در سال 1983 که اغلب به آن ارجاع داده می شود، سه دسته رفتار وندالیستی-دیوارنگاری را تعریف می کند: دیوارنگاری گردشگری، مانند «من اینجا بودم»؛ دیوارنگاری درون شهری، مثل نشانه گذاری و هنر خیابانی؛ دیوارنگاری دستشویی یا «دستشویی نوشته».
وقتی وندالیسم توریسم را نابود می کند
حکایت دردناک ماجرا در این مقاله، دیوارنگاری گردشگری از سوی گردشگرنماها است؛ چرا که به گفته اغلب کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و گردشگری، دیوارنویسی و یادگارنویسی از جدی ترین عوامل تخریب و نابودی آثار تاریخی است و اگر تدبیری برای آن اندیشیده نشود، سرمایه های باستانی کشور را از بین می برد. از طرف دیگر وندالیسم تهدیدی دائمی برای گردشگری پایدار به شمار می رود و بر کیفیت تجربه بازدیدکنندگان آتی از این جاذبه ها نیز تاثیر نامطلوب می گذارد. در همین حال، تخریب میراث تاریخی باعث تغییر در نگرش جامعه میزبان نسبت به گردشگران می شود. علاوه بر این، جامعه میزبان نیز برای مقابله با وندالیسم باید هزینه های مستقیم یا غیرمستقیمی که شامل هزینه های مالی، مزاحمت، رنجش و حتی ترس از غریبه هاست را هم بپردازد. نکته دیگر، توجه به چندوجهی بودن پیامدهای وندالیسم است که می تواند فراتر از سایتی که مورد آسیب قرار گرفته گسترش یابد؛ به عنوان مثال کیسه های پلاستیکی دور انداخته شده ممکن است از طریق جریان رودخانه به دریا برده شود و بر حیات دریایی گونه ها تاثیر گذارد.
با این همه، وندالیسم در جاذبه های گردشگری را به سادگی نمی توان به عنوان یک پدیده توضیح داد و نیازمند یک رویکرد جامع، چندبعدی و مشارکتی است. باید نیازها، انتظارات و رضایت بازدیدکننده در دستور کار متولیان و سیاست گذاران گردشگری قرار گیرد و همچنین دلایل اجتماعی و انگیزه پشت این وندالیسم بررسی و تمهیدات لازم بر اساس آن ها اندیشیده شود و نهادهای مختلف برای فرهنگ سازی و آگاه سازی از اثرات سوء آن، اقدامات گوناگونی انجام دهند. به عنوان نمونه صدا و سیما با پخش برنامه های آموزشی به توصیف و تبیین این پدیده برای آگاه سازی عموم عمل کند. سازمان میراث فرهنگی و سازمان های مردم نهاد که در حوزه گردشگری فعالند، کارگاه های آموزشی درباره اصول اخلاقی بازدید از اماکن تاریخی و گردشگری برگزار کنند. همچنین سازمان میراث فرهنگی باید تدابیر مختلفی را برای جلوگیری از دیوارنویسی و کنده کاری مصالح ابنیه باستانی اجرا کند؛ مثلا در سایت های تاریخی با گذاشتن بنر و پخش بروشور بازدیدکنندگان را از اعمال این رفتارها بر حذر دارد و یگان حفاظت نیز به محض رویت با صحنه های اینچنینی، فرد خاطی را به مقامات مسوول معرفی کند. نقش کمپین های مردمی فعال و استفاده از شبکه های اجتماعی که تقبیح کننده این رفتارها باشد، هم می تواند بسیار موثر باشد.
در آخر اما باید تاکید کرد بر اساس ماده 558 قانون مجازات اسلامی در خصوص تخریب اموال تاریخی – فرهنگی، «هر کس به تمام یا قسمتی از ابنیه، اماکن، محوطه ها و مجموعه های فرهنگی-تاریخی یا مذهبی که در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است یا تزئینات، ملحقات، تاسیسات، اشیا و لوازم و خطوط و نقوش منصوب یا موجود در اماکن مذکور که مستقلا نیز واجد حیثیت فرهنگی-تاریخی یا مذهبی باشد، خرابی وارد آورد، علاوه بر جبران خسارات وارده، به حبس از 1 تا 10 سال محکوم می شود»؛ قانونی قهری و توبیخی که هنوز نتوانسته آن طور که باید و شاید از گسترش این پدیده در کشور جلوگیری کند.
نویسندگان
ابوالفضل صیامیان گرجی/ دانش آموخته کارشناسی ارشد مدیریت گردشگری
سیامک سیفی/ دانشجوی دکترای گردشگری دانشگاه پانتئون سوربن فرانسه
