مسجد جامع نطنز یا مسجد جمعه نطنز مجموعه ای از چند بنای مذهبی شهر نطنز در استان اصفهان است.
همه بناهای مجموعه مسجد جامع نطنز در زمان اولجایتو خدابنده و پسرش ابوسعید بهادرخان ساخته شده اند. ساختمان ها مربوط به زمان های مختلف ولی فاصله زمانی ساخت آن ها به یکدیگر اندک است. این مجموعه شامل مسجد جامع و یک خانقاه و مقبره شیخ عبدالصمد و یک مناره ۳۷ متری است. این اثر در تاریخ ۱۸ تیر ۱۳۱۱ با شمارهٔ ثبت ۱۸۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
معماری مسجد جامع نطنز
آندره گودار درباره مجموعه بناهای مسجد و مقبره نوشته است که محورهای اصلی این بناها، که همان محور محراب آن هاست، در حدود ده درجه با یکدیگر اختلاف دارد و این اختلاف بیش از آن است که بتوان حمل بر اشتباه در نقشه بنا کرد. پس باید پذیرفت که به هنگام احداث این دو بنا، روش سازندگان هریک از آن ها در تعیین راستای قبله با دیگری تفاوت داشته است. وی افزوده است که راه ورود مقبره، که به شکلی نامناسب تعبیه شده، دلیل بر آن است که بنای مقبره به مسجد جامع نطنز اضافه شده است؛ ولی به اعتقاد دونالد ویلبر، مقبره شیخ عبدالصمد از مسجد جامع قدیمی تر است؛ چون در نقاطی که گچ دیوارها فرو ریخته است، قسمتی از تزیینات آجری قدیمی تر آن دیده می شود.
به نوشته وی، علایم آشکاری وجود دارد که در نمای شمالی مقبره، یک سردر بوده که با توجه به نوع قالب گیری گچی، در حدود ۷۰۷ق مسدود شده است. شرودر نیز اظهار داشته که گنبدخانه مسجد از چهار ایوان آن قدیمی تر است و ایوان ها و طاق نماهای صحن به بنای موجود اضافه شده است؛ زیرا محور گنبدخانه با محور صحن مسجد اختلاف دارد و در کتیبه یکی از ایوان ها نیز این عبارت دیده می شود: «مسجد در داخل مسجد ساخته شده». آندره گودار تاریخ کتیبه سَردَر خانقاه را ۷۱۶ق یا ۷۱۷ق تعیین کرده است. البته این کتیبه را امروزه با تاریخ ۷۱۶ق بازسازی کرده اند.
سیر تحول بنای مسجد جامع نطنز
بر اساس تحقیقات و کاوش های سازمان میراث فرهنگی در دو دهه اخیر، قدیمی ترین بخش این مجموعه گنبدخانه جبهه جنوبِ غربی مسجد جامع نطنز است. کتیبه ای که در ۱۳۵۲ش در این گنبدخانه کشف شد نشان داد که این گنبدخانه در ۳۸۹ق بنا شده و در نتیجه، قدیمی ترین گنبدِ تاریخ دار منطقه است. طاق ایوان شمالی در دوره های بعد فرو ریخته که بازسازی شده است؛ ولی تزیینات و کتیبه های آن در این بازسازی اعاده نشده است؛ و امروزه فقط در طرفین لبه هلالی طاقِ این ایوان، بخشی از کتیبهٔ قدیمی دیده می شود. در حد فاصل طبقه اول و دوم این ایوان، کتیبه ای از دوره صفویه باقی است.
در نیم قرن اخیر، کف این ایوان با کاشی فرش شده است. چنان که گذشت، در تقّدم یا تأخّر احداث بقعه شیخ عبدالصمد نسبت به بنای مسجد اختلاف نظر وجود دارد. این بقعه ازاره ای از کاشی های ستاره ای شکل داشته که این کاشی ها به سرقت رفته است. همچنین بر دیوار جنوبی این بقعه، محرابی از کاشی وجود داشته که به نظر دونالد ویلبر، احتمالا همان محرابی است که اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگه داری می شود. ویلبر همچنین احتمال داده است که کاشی های حاشیه این محراب مورخ به ۷۰۷ق و امروزه در موزه هنری متروپولیتن باشد.
بنای خانقاه در غرب مجموعه ی مسجد جامع نطنز قرار دارد که هم اکنون فقط سَردَر آن باقی است. بنا بر اظهارات اهالی محل، این بنا تا پایان دوره صفویه وضع بسیار خوبی داشته و در حمله افغانان، ویران شده است. در ۱۳۷۵ق شبستانی بر جای خرابه های این خانقاه احداث شده است. قسمتی از سردر خانقاه و تزیینات آن به مرور زمان فرو ریخته بود که در دههٔ اخیر مرمت شده است. امروزه سقف این سردر با مقرنسی زیبا و کاشی های رنگارنگ پوشیده و کاشی کاری نمای خارجی آن بازسازی شده است. احداث مناره این مجموعه، بر اساس کتیبه آن، در ۷۲۵ق آغاز شده است.
کاشی های مناره، که به تدریج فرو می ریخت و هر ساله آسیب بیشتری می دید، در ۱۳۵۶ش مرمت اساسی شد. نکتهٔ قابل توجه در این مجموعه تفاوت تزیینات در قسمت های مختلف آن است: بناهای مسجد جامع و بقعهٔ شیخ عبدالصمد تماما گچ اندود و بدون تزیینات کاشی است؛ در حالی که سردر خانقاه و مناره و پایه آن، که در فاصله کوتاهی از مسجد و بقعه ساخته شده، پوشیده از کاشی است.
به اعتقاد آرتور پوپ، این تفاوت فاحش در تزئینات به این دلیل است که در هنگام ساخت مسجد جامع نطنز، هنرمندان بیشتر در شمال کشور (شهر تبریز) سرگرم کار بوده اند و پس از اتمام مشغولیت های آنها و بازگشت شان خانقاه این مجموعه ساخته شده است.
کتیبه های مسجد جامع نطنز
قدیمی ترین کتیبه بنا، بر ضلع شرقی گنبدخانه، مورخ به ۳۸۹ق است؛ و درِ منبت کاری شده این ورودی کتیبه ای به تاریخ ۸۲۵ق دارد. ایوان شمالی مسجد جامع نطنز و مقبره شیخ عبدالصمد هریک کتیبه ای به تاریخ ۷۰۷ق دارد. بخش پایانی کتیبهٔ سردر خانقاهی که در غرب مسجد بوده فرو ریخته بوده که اکنون با تاریخ ۷۱۶ق مرمت شده است. سردر خانقاه چهار لوح مرمر دارد که یکی از آن ها مورخ به ۹۱۲ق است و بر بالای در چوبی آن، تاریخ ۱۳۴۸ق دیده می شود. بر دو کتیبه مناره، تاریخ های ۷۲۵ق و ۱۳۴۲ق ثبت است.
درِ قدیمی مسجد جامع نطنز، که به کوچه مجاور ضلع شمالی آن گشوده می شود، کتیبه ای دارد که بر طبق آن، تاریخ اتمام ساختِ در ۹۷۲ق و تاریخ نصب آن ۱۰۱۲ق بوده است. در ایوان جنوبی مسجد، دو لوح وقفنامه به تاریخ های ۱۱۰۳ق و ۱۲۵۹ق وجود دارد. در این ایوان، کتیبه ای دیگر حاکی از تعمیرات ۱۱۷۸ق است. از زیر لایه های گچیِ پوشش این ایوان، نوشته هایی به نظم و نثر با تاریخ های مختلف آشکار شده است؛ از جمله تاریخ های: ۸۹۹ق، ۹۴۰ق، ۹۵۱ق، ۹۹۳ق، ۱۱۷۸ق کتیبه ای منظوم در ایوان شمالی ماده تاریخی دارد که خبر از تعمیرات و سفیدکاری مسجد در ۱۱۳۹ق می دهد. کف این ایوان نیز پوشش کاشی مورخ به ۱۳۶۶ق و نیز ۱۳۲۶ش دارد.
صندوق قبر شیخ عبدالصمد نیز پوششی از کاشی دارد که بر اساس کتیبه منصوب بر بالای آن، در ۱۰۴۵ق انجام شده است. ضریح چوبی این آرامگاه مورخ به ۱۰۶۴ق است. علاوه بر این کتیبه ها، دو فرمان از شاه عباس اول صفوی و شاهزاده حسام السلطنه قاجار بر سردر مسجد وجود دارد که به ترتیب مورخ به ۱۰۲۴ق و ۱۲۸۱ق است.
