کاروانسرای هجیب یا کاروانسرای بیگم کاروانسرای بزرگی در مسیر کاروان روی قزوین – اصفهان و ۴۸ کیلومتری جاده بوئین زهرا به ساوه است.
«هجیب» نام این بنای بزرگ است چرا که محل احداث آن در نزدیکی روستایی به همین نام است و کاروانسرا و این روستا به هم پیوند خورده اند چهار هزار متر مربع زیر بنا دارد و نماد بزرگی برای معماری اسلامی آن روز هاست آجر کاری های رنگارنگ و قوس جناغی یاد آور همان معماری است.
ژان شاردن که در جریان ایرانگردی خود به قزوین و کاروانسرا هایش می رسد، بیان می کند که زینب بیگم مادر شاه عباس اول خشت اول این بنای گرانسنگ را نهاده است و هزینه ای برابر با چهار هزار تومان آن روزگار را صرف ساخت کاروانسرای هجیب کرده و با بناهای الحاقی اش از جمله دو باغ، دو آب انبار، یک گرمابه و یک جویبار بهترین کاروانسرای برون شهری ایران به شمار می آمده است.
معماری کاروانسرای هجیب
سرای اصلی این کاروانسرا شکل مربع دارد و برج های مدورِ نیم ستون در تقاطع چهار ضلع مربع عرض اندام می کنند، کاربری بازرگانی و تجاری بنا در شانزده طاق نما و در قسمت خارجی به خوبی مشهود است غرفه هایی برای داد و ستد کالا، کارگاه های نعل بندان، دوزندگی پالان دوزان و کارگاه های کوچک آهنگری در نقشه کاروان سرا گنجانده شده اند.
تخریب کاروانسرای هجیب
شهرستان بوئین زهرا محل قرارگیری یکی از برترین کاروانسرا های خارج از شهر ایران به نام کاروانسرای هجیب است. بنای کاروانسرای هجیب در اثر زلزله سال ۱۳۴۱ آسیب فراوانی دیده و این تخریب بیشتر در اضلاع شرقی و شمالی هنوز هم مشهود است.
مرمت کاروانسرای هجیب
در حال حاضر اندکی از مرمت این بنای تاریخی انجام شده؛ اما با توجه به تخریب های انجام شده هم اکنون وضعیت کاروانسرای هجیب رو به وخامت است.
ثبت ملی کاروانسرای هجیب
کاروانسرای هجیب (کاروانسرای حجیب یا کاروانسرای بیگم) با شماره ۱۱۸۷ سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
مسیر کاروانسرای هجیب
این کاروانسرا در دوران صفوی، در روستای هجیب امروز ساخته شده است. مساحت ۵۸۵۰ متر مربع با ۴۰۰۰ متر مربع زیر بنا و ۳۶ حجره از وسعت کم نظیر این کاروانسرا حکایت دارد. آن هم در روزهایی که قزوین به خاطر ویژگی های خاص جغرافیایی اش به مسیر عبوری کاروان های تجاری از نقاط مختلف کشور تبدیل شده بود. ۴۸ کیلومتری جاده بوئین زهرا به ساوه که می رسید، کافی است مسیری را طی کنید تا به روستای هجیب برسید. مسیر شمال غرب روستا را را طی کنید تا بنای کاروانسرا را خواهید دید.
ویژگی های کاروانسرای هجیب
پس از ورود از در جنوبی این کاروانسرای مادرشاهی، به فضای مربعی شکلی می رسید که سرای اصلی این بنا را تشکیل می دهد. در تقاطع ۴ ضلع خارجی آن، برج های مدور به صورت نیم ستون دیده می شود. داخل طاق نماهای ورودی، با قوس جناغی پوشیده شده که رسمی بندی با آجرکاری رنگی از مهم ترین تزئینات آن به شمار می آید.
گنبد ایوان ورودی رسمی بندی باریکی دارد که در بیشتر بناهای دوره اسلامی به چشم می خورد. پس از هشتی ورودی عمارت نیز فضای وسیعی قرار دارد که سقف گنبدی شکل مدور دارد. در دو سوی هشتی اتاق هایی برای نگهبانان در نظر گرفته شده بود که با راه پله ای به پشت بام راه می یابند. اگر از هشتی گذر کنید، حیاط مربع شکل کاروانسرا را می بینید که دور تا دور آن را حجره هایی با پایه سنگی و فاصله نیم متر از کف حیاط، فرا گرفته اند.
در اضلاع چهارگانه این حیاط که به ابعاد تقریبی ۴۰ در ۴۳متر گسترده شده اند بین حجره ها، ۴ ایوان دیده می شود که طاق نماهایی به ارتفاع ۶ متر دارند و پشت آن ها اتاق های بنا قرار گرفته که مساحت شان از ۹ تا ۵/۱۳ متر مربع متفاوت است.
در مرکز حیاط کاروانسرای هجیب، بنایی آجری به شکل هشت ضلعی ساخته شده که از ۲ چهارطاقی متصل به هم با قوس جناغی باز تشکیل شده که گنبدی عرقچینی با آجرکاری زیبا دارد. این بنا علاوه بر سرداب، کاربری هایی چون رختشوی خانه داشته است. آنچه در کنار زیبایی تزئینات و معماری این بنا، نگاه ها را به سوی خود جلب می کند وجود پایه های سنگی در تمامی بنای کاروانسرا است تا استحکام آن بیش از پیش تضمین شود.
پشت اتاق ها و در چهارسوی کاروانسرای هجیب، راهرویی سراسری با طاق نماهایی عمیق به شکل طاق تویزه قرار دارد که در ۲ طرف، دارای سکوهایی به ارتفاع تقریبی یک متر از کف است که به منظور بارانداز از آن استفاده می شده و توسط اتاق های میانجی به حیاط راه داشته است. اما سر در رفیع و با شکوه ورودی این بنای زیبا در ضلع غربی آن قرار دارد که دوطرف آن را دو طبقه ساخته و با طاقنماهای جناغی تزئین کرده اند.
در کنار سازه ای زیبا که این بنا از آن بهره می برد ویژگی های دیگری برای آن می توان نام برد از جمله حمام، آب انبار و باغ های آن که برای تأمین هزینه های نگهداری کاروانسرا وقف شده بود. همچنین وجود درگاه های ورودی حجره ها با ارتفاع کم که به منظور ایمن داشتن مسافران از سرما و گرمای کویری و گردبادها و توفان های نفسگیر منطقه با ظرافت مثال زدنی طراحی شده است و ۱۶ طاق نما در قسمت بیرونی ضلع جنوبی برای داد و ستد بازرگانان و استقرار نعلبندان، پالاندوزان و فروشندگان ساز و برگ چهارپایان.
