شهر هترا که در معماری و فرهنگ آن آمیزه ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی به چشم می خورد، مهم ترین محوطه باستانی به جا مانده از دوران اشکانیان است.
تغییر مکرر مرزهای جغرافیایی از مشخصه های بارز تاریخ طولانی ایران است. در طول تاریخ این سرزمین کهن، مرزهای سیاسی و فرهنگی بارها تغییر شکل داده اند، به دفعات پیشروی کرده و یا پس نشسته اند و در هر عقب نشینی بخشی از آثار و میراث ایران را در سرزمین های دور به یادگار گذاشته اند. هترا نیز از جمله همین میراث ایرانی است که اکنون کیلومترها دورتر از مرزهای سیاسی امروز ایران، داخل خاک عراق واقع شده است.
اهمیت هترا
شهر هترا که در معماری و فرهنگ آن آمیزه ای از سه تمدن ایرانی، یونانی و رومی به چشم می خورد، مهم ترین محوطه باستانی به جا مانده از دوران اشکانیان است. اهمیت هترا وقتی آشکارتر می شود که بدانیم هیچ بنا یا محوطه ای با این درجه از اهمیت از دوران اشکانیان در داخل مرزهای ایران باقی نمانده است.
هترا کجاست؟
این شهر باستانی در مرکز استپ های خشک شمال الجزیره، واقع در منطقه بین رودهای دجله و فرات، واقع شده است. با توجه به معیارهای امروز، هترا در ۲۹۰ کیلومتری شمال غرب بغداد و ۱۰۵ کیلومتری جنوب غرب موصل قرار گرفته است، اما در دوران باستان این شهر در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال غرب پایتخت آشور باستان واقع شده بود.
تاریخ هترا
هترا از اوایل قرن اول میلادی قلمرو حکمرانی یک سلسله محلی بوده است. موقعیت جغرافیایی این محل که در مرز بین امپراتوری اشکانی و روم و در مسیر مهم کاروان هایی که از سمت شرق به سوی سوریه، پترا (در رادن)، بعلبک (در لبنان) و آسیای صغیر می رفتند و همچنین اتصال این شهر به شبکه راه های روم، سلسله حاکم بر این شهر و البته خود این شهر را قدرتمند ساخته و موجب شده بود که روز به روز بر قدرت این شهر و حاکمانش افزوده شود.
در نتیجه این تحولات هترا که در ابتدا یکی از هجده ایالت امپراتوری اشکانی بود تبدیل به قلمرو کوچک و نسبتا مستقلی می شود که از شهر هترا و محیط پیرامونش تشکیل شده بوده است. در دوران اشکانیان که ایران به صورت ملوک الطوایفی اداره می شد، حکمرانان این شهر شاه خوانده می شدند و در سلسله مراتب پایین تر از شاه اشکانی که شاه شاهان خوانده می شد، جای می گرفتند.
شواهد باستان شناسی و ترجمه متن کتیبه های موجود در این شهر نشان می دهند که هترا در قرن دوم میلادی رونق گرفته و در همان دوران به میزان چشمگیری بر وسعت اش افزوده شده است. بر اساس همین شواهد، دوران رونق هترا بسیار کوتاه بوده و تنها اندکی بعد با سقوط این شهر و تصرف آن به دست ساسانیان، هترا برای همیشه خالی از سکنه مانده است.
هترا در اسناد تاریخی
وجود این شهر در گزارش های باستانی مانند گزارش آمیانوس مارسلینوس، تاریخ نگار رومی ذکر شده است. این مورخ که در سال ۳۶۳ میلادی از بقایای این شهر دیدن کرده است می نویسد «هترا از مدت ها پیش ویران و متروک مانده است. این شهر دارای دیواری گرد و مدور و ضخیم است و بواسطه برج و باروهایی که در فواصل معینی بنا شده اند استحکام می یافته است و با خندقی عمیق و پهن که شهر را در احاطه دارد محافظت می شده است. محیط شهر متجاوز از سه میل است و در وسط آن آثار کاخ سلطنتی دیده می شود».
یاقوت حموی، جغرافیدان مسلمان نیز که بین سال های ۵۷۵ تا ۶۲۶ هجری قمری می زیسته بقایای این شهر را دیده و گزارش های جالب توجهی درباره آن نوشته است.
خرابه ها و بقایای شهر مذکور توسط جهانگردان اروپایی قرن نوزدهم و مشخصاً ابتدا توسط جی راس در سال ۱۸۳۶ و یا ۱۸۳۷ کشف شد.
نام این شهر برای اولین بار در سال ۱۱۷ میلادی در گزارش تراجان، پادشاه روم که به بین النهرین لشگر کشی کرده بود، ثبت شده است.
کاوش ها در هترا
اولین بررسی های دقیق و علمی و ثبت اطلاعات مربوط به این محوطه باستانی توسط والتر آندریا، بین سال های ۱۹۰۶ تا ۱۹۱۱ انجام شد. او از اعضای تیم باستان شناسان آلمانی بود که در بقایای آشور که در همان حوالی قرار داشت، مشغول حفاری بودند.
نخستین و تنها حفاری های سازمان دهی شده در این محوطه از سال ۱۹۵۵ به بعد توسط مقامات دولتی عراق صورت گرفتند که آن هم بیشتر روی قسمت معبد بزرگ هترا متمرکز بود. در حفاری های بعدی این محوطه که بین سال های ۱۹۵۰ تا ۱۹۶۰ انجام شد باستان شناسان موفق شدند قسمت های زیادی از این شهر باستانی را از زیر خاک بیرون بیاورند که برای مثال می توان به دوازده معبد جدید، مکان های زیارتی کوچک تر، دروازه شمالی شهر و چندین مقبره اشاره کرد.
نام این شهر آن طور که در متون کتیبه های هترایی آمده است در زبان آرامی به صورت «هُتَر» یا «هُآتَرا» است که به نظر می رسد بیشتر به معنای محیط بسته، حصار و یا پرچین باشد و نشانگر این مطلب است که این شهر در واقع محلی محصور و حفاظت شده بوده است.
علی رغم این که برخی از محققان معتقدند سکونت و تمدن در این ناحیه از دوران آشوری ها و یا نهایتا از دوران هخامنشیان آغاز شده است، اما تا کنون هیچ مدرکی دال بر وجود شهر هترا پیش از دوران اشکانی به دست نیامده است و چنین ادعاهایی همگی مبتنی بر فرضیات هستند.
حمله رومیان به هترا
تراجان پادشاه روم که به قصد گسترش مرزهای امپراتوری روم به لشگرکشی پرداخته بود، در سال ۱۱۷ میلادی تا کرانه های رود دجله پیش رفت و از کناره آن به سمت جنوب حرکت کرد و تمامی سرزمین های این ناحیه تا خلیج فارس را به تصرف خود در آورد و حتی تا نزدیکی تیسفون، پایتخت اشکانیان نیز پیشروی کرد. او هنگام بازگشت به هترا (هتروس) یورش برد اما حمله او بی حاصل بود و پس از مدتی محاصره هترا به دلیل کمبود آب، هیزم و علوفه شکسته شد. این همان سرنوشتی بود که انتظار امپراتور سپتیمیوس می کشید. او نیز هشتاد سال بعد از تراجان، به بهانه حمایت بارسمیاس شاه هترا از پسنیوس، رقیب او، در سال های ۱۹۳ و ۱۹۷ دوبار این شهر را محاصره کرد، ولی کاری از پیش نبرد.
پس از این دوران و درست تا پایان قرن دوم هترا به اوج رونق و قدرت خود رسید و تبدیل به یکی از زیباترین شهرهای مشرق زمین شد. اما دوران رونق هترا چندان به طول نیانجامید و با انقراض خاندان آرساسی ها، خاندان حاکم بر هترا، به دست ساسانیان همه چیز در هترا تغییر کرد.
گزارش برخی از تاریخ نگاران رومی نشان می دهد که در سال های اولیه حکومت ساسانیان، هترا در مقابله ایران و روم با رومیان متحد شد و ارتشیان امپراتور گردیانوس سوم حدود سال ۲۳۰ میلادی در این شهر مستقر شدند. همین مسئله پادشاهان ساسانی را به تسخیر هترا تحریک کرد.
هترا و ایرانیان
اردشیر اول، شاهنشاه ساسانی نیز در اولین تلاش خود در حصر این شهر در حدود سال ۲۲۰ میلادی شکست خورد و به سرنوشت سایر محاصره کنندگان این شهر دچار شد. اما سرانجام در سال ۲۴۰ و یا ۲۴۱ میلادی این شهر به دست جانشین اردشیر، شاپور اول تسخیر شد. شاپور در اولین سال تاجگذاری اش به این پیروزی نایل آمد.
سقوط هترا
سقوط هترا که نهایتا منجر به متروک ماندن ابدی این شهر شد، بعدها آمیخته به افسانه و داستان و در حالی که هنوز رگه هایی از حقیقت را در خود داشت به کرات در داستان های عربی و فارسی نقل شد که از آن جمله می توان به کتاب های تاریخ طبری و تاریخ مسعودی اشاره کرد. در این میان داستان «نازمیرا» شاهزاده خانم هترایی که به خاطر عشق اش، به شهر هترا خیانت کرد به ادبیات غرب نیز راه پیدا کرد و دست مایه خوبی برای هانس کریستین اندرسن، نویسنده مشهور دانمارکی در داستان «شاهزاده خانم و نخود» فراهم آورد.
آثار تاریخی هترا
از بین اشیائی که تا کنون در این محوطه کشف شده اند می توان به ۵۰۰ لوح اشاره کرد. این الواح به خط و زبان آرامی نوشته شده اند و بر برخی از آنان تاریخ سلوکی حک شده است. تاریخ های حک شده سال های بین ۴۰۹ (۹۷ و یا ۹۸ میلادی) تا ۵۴۹ سلوکی (۲۳۷-۲۳۸ میلادی) را نشان می دهند.
بیشتر این الواح نوشته های یادبود، نذورات، نوشته های الواح مقابر و یا لوح یادبود بنای ساختمان ها هستند و همگی به زبان آرامی میانه و گویش محلی شرق بین النهرین و با رسم الخط آرامی میانه یعنی با استفاده از ۲۲ حرف نوشته شده اند.
علاوه بر این متون آرامی نوشته هایی به خط و زبان یونانی و لاتین نیز در هترا پیدا شده اند که هنوز مطالعات لازم روی آن ها صورت نگرفته است. در کنار این نوشته ها می توان از سکه های مسی و نقره ای بسیاری نیز در زمره اشیا مکشوفه در هترا نام برد.
متون به دست آمده از این شهر شامل اسامی بسیاری از قبیل نذر کنندگان، بنیان گذاران، حکمرانان و مسئولین رسمی می شود. در کنار نام های سامی که عموما اسامی آرامی و عربی هستند، تعداد زیادی از اسامی ایرانی مانند آسپاد، افراهتا، میترا، مهرداد، مانی و تیرداد نیز قرار دارند که در واقع نمونه ای از بافت جمعیتی این شهر را به ما نشان می دهند.
اکنون مسلم است که اکثریت ساکنان این شهر را اقوام سامی یعنی آرامی ها و اعراب تشکیل می داده اند و چنان که در الواح مکشوفه آمده است حاکم هترا را با لقب «ملک الاعراب» که به معنای شاه اعراب است، می شناخته اند. خوشبختانه به لطف همین الواح باستان شناسان توانسته اند نام بسیاری از شاهان هترا را پیدا کرده و ارتباط بین آن ها و موقعیت شان را در سلسله پادشاهان این شهر مشخص کنند.
علاوه بر این باستان شناسان از طریق همین الواح موفق شده اند که نام خدایان این شهر از جمله نام امه (یا شمش) خدای خورشید را نیز کشف کنند. این خدا نزد مردم هترا از ارج و منزلت ویژه ای برخوردار بوده و خدای نگهبان شهر هترا شمرده می شده است به نحوی که در بعضی از نوشته ها به شهر هترا به صورت «هترای امه» اشاره شده است. اما در کل مذهب مردم هترا بیشتر به مذهب خواهر خوانده این شهر در سوریه یعنی به مذهب مردم پالمیرا شباهت داشت چرا که در این جا نیز ادیان رایج آمیزه ای از مذاهب بین النهرین باستان، مذاهب ایرانی و مذاهب یونانی رومی بودند.
برج و باروی هترا
درباره برج و باروی هترا می توان گفت که این شهر در دو دیوار مدور هم مرکز به شعاع ۲ کیلومتر و محیط قریب ۶ کیلومتر محصور شده بود. هنگامی که دشمن موفق می شد و از یکی از این دیوار ها عبور می کرد تازه با دیواری جدید و خندقی که در فاصله بین دو دیوار حفر شده بود مواجه می شد. این دیوارها که از خشت های گلی ساخته شده بودند حدود ۱۰ متر ارتفاع و ۳ متر پهنا داشتند و در واقع یک چند ضلعی بزرگ می ساختند که به شکل دایره به نظر می رسید.
حصار این شهر دارای ۴ دروازه، ۱۱ بارو، ۲۸ برج بزرگ و ۱۶۰ برج کوچک بود. در مرکز این شهر بنای مستطیل شکل بسیار بزرگی قرار داشت که تمنوس خوانده می شد. این بنا که در حقیقت مجتمعی از معابد مختلف بود از اطراف در دیوارهای بلندی محصور شده و فضای داخلی آن به وسیله دیوارهای کوچکتر به هفت قسمت با اندازه های مختلف تقسیم شده بود. اما این فضاهای داخلی فضاهای بسته ای نبودند بلکه به صورت ایوان های مسقفی رو به شرق ساخته شده بودند و تیرهای استوانه ای شکل بلندی سقف آن ها را بالا نگه می داشتند.
وجود چنین ساختمان هایی باعث شد افرادی نظیر ارنست هرتزفلد به این نتیجه برسند که احتمالا ساکنان این شهر در این اماکن چادر برپا کرده و در این چادرها به شیوه صحرانشینان عرب زندگی می کردند. او به این نتیجه رسیده بود که شیوه ساخت این ساختمان ها با ورود اشکانیان به این ناحیه به سرعت در این منطقه رواج یافته بود و ساکنان محلی این نقطه هنوز خود را با زندگی در این ساختمان ها وفق نداده بودند.
زیارتگاه هترا
زیارتگاه اصلی هترا که در مرکز این بنای معروف به تمنوس قرار گرفته به معبد بزرگ و یا ایوان بزرگ مشهور است. معبد امه (یا همان شمش) خدای خورشید نیز درست در کنار آن قرار دارد. در این محل و در ناحیه مرکزی هترا علاوه بر این دو معبد که به خدایان هترایی تعلق داشتند معبدی هلنیستی (یونانی) با مجسمه های خدایان رومی و یونانی از جمله آپولو (که در فرهنگ هترایی بالمارین خوانده می شد)، پوسیون، اروس، هرمس و فورتونا نیز قرار داشت.
معبد شهیرو
معبد شهیرو، ایزدبانوی ستاره صبح نیز از دیگر ساختمان های مهم این مجموعه بوده است. علاوه بر این ها معبد دیگری نیز در ناحیه مرکزی هترا وجود دارد که محققان هنوز درباره آن به توافق نرسیده اند اما چنین به نظر می رسد که این معبد زمانی به پیروان آیین میترایی تعلق داشته است.
از آن جایی که مرکز این شهر به معابد خدایان گوناگون تخصیص داده شده و هیچ اثری از وجود کاخ شاهی در این ناحیه به چشم نمی خورد بعضی محققان به این نتیجه رسیده اند که این شهر یک شهر مذهبی و مقدس بوده و نوعی حکومت مذهبی بر آن حکمرانی می کرده است. با این حال نمی توان انکار کرد که هترا قدرت و توان مالی و رونق اقتصادی اش را مدیون نقش این شهر به عنوان یک مرکز تجاری بوده است.
امروزه از طریق الواح و نوشته های بر جا مانده می دانیم که معبد اصلی و معبد امه (یا شمش) اوایل قرن دوم میلادی ساخته شده اند. معابد کوچک تر و زیارتگاه هایی که به شیوه یونانی ساخته شده اند باید از قدمت بیشتری نسبت به این بنا برخوردار باشند.
معماری و هنر هترا
بیشتر بناهای هترا از سنگ آهک و سنگ گچ ساخته شده اند و همگی آن ها تلفیقی از معماری آشوری، هلنیستی (یونانی)، اشکانی (پارتی) و رومی هستند. دیوارهای معبد اصلی از سنگ های کنده کاری شده با نقوش و تصاویر مرسوم دوران اشکانیان درست شده اند. این نقوش به خصوص در حاشیه قسمت ورودی و بالای تیرهای سقف چشمگیرتر هستند. در عین حال تاثیر معماری هلنیستی (یونانی) در نقش های حکاکی شده در سرستون ها، پایه ستون ها، قرنیزها و گچ بری های تزئینی کاملا مشهود است.
مجسمه ها و پیکره های بازمانده از این دوران نیز از ویژگی های بارزی برخوردارند. نمای روبروی مجسمه های هترا با مشخصه های مجسمه های اشکانی نوعی از هنر دوران پسا هلنیستی که با هنر شرقی ترکیب شده است را به نمایش می گذارد. مجسمه ها عموما شمایل خدایان و یا افراد سلسه خاندان فرمانروایی این شهر هستند که بیشتر لباس های اشکانی به تن دارند، لباس هایی با آستین های بلند، شلوار و بالا پوش هایی که تا روی زانو می آیند.
به رغم تمام این اوصاف، هترا که روزگاری شهری پر رونق و زیبا بود پس از متروکه ماندن در سال ۲۴۱ میلادی به تدریج رو به زوال گذاشت و در این مدت زلزله نیز به روند تخریب آن کمک کرد.
متاسفانه اکنون نیز جنگ و درگیری ها در عراق وضعیت شهر هترا را وخیم تر کرده و لرزه های ناشی از انهدام مهمات یکی از انبارهای تسلیحاتی به جامانده از دوره صدام که در نزدیکی این شهر قرار دارد، بیش از پیش به روند تخریب این آثار باستانی دامن زده است و این محوطه باستانی که از سال ۱۹۸۵ در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده، اکنون در وضعیت اسفناکی به سر می برد.
منبع: پایگاه خبری هنر ایران
