بنای تاریخی «گنبد باز» که بر روی یک کوه مرتفع به دستور شاه عباس اول ساخته شده یکی از جاذبه های گردشگری شهرستان نطنز و شاهکار معماری عصر صفوی است.
معرفی «گنبد باز» نطنز
شاهکار معماری مشهور به «گنبد باز»، اثری تاریخی از زمان شاه عباس صفوی است که بر تختگاهی دایره مانند از سنگ لاشه به قطر تقریبی ۱۰.۵ متر و بلندی حدود یک تا سه متر بنا شده و در ارتفاع حدود دو هزار متری از سطح دریا بر بلندای کوه قرار گرفته است و به دلیل شهرت این گنبد، کوه مورد نظر نیز به همین نام معروف است و گنبد باز نامیده می شود.
بر اساس نوشته های مورخان، مصالح مورد نیاز ساخت این گنبد به وسیله بُز که در بالا رفتن به کوه از چالاکی خاصی برخوردار است حمل می شده است. از این ایوان می توان فرسنگ ها افق اطراف را زیر نظر داشت و دیده بانی کرد. ابداع و احداث ایوانی به این شکل در این ساختمان شاهکار هنری بوده و مطابق است با این اصل معروف معماری که یک واحد الزامی و مورد مصرف ضمن انجام مقصود اصلی خود، وقتی به نهایت کمال می رسد که هم به زیبایی بنا بیفزاید و هم مقاومت آن را بالا ببرد.
وجه تسمیه «گنبدِ باز»
در مورد علت ساختن این گنبد و وجه تسمیه آن داستان هایی بین مردم منطقه رواج دارد که به مرور زمان جنبه افسانه ای بودن آن بر حقیقت پیشی گرفته است. در سال ۱۰۰۱ هجری قمری که شاه عباس اول به اردستان و نطنز رفته بود، یکی از بازها که مورد توجه شاه بود و به باز «لوند» شهرت داشت در جنگ با عقابی زخمی شد و پس از چندی مُرد و موجب ملال خاطر شاه شد. به اشاره شاه و به دستور حاکم وقت نطنز «نجم الدین محمود بیک» این عمارت عالیه برای دفن باز «لوند» شاه ساخته شد.
ساختار و معماری «گنبدِ باز»
این بنا با ابعاد کاملا موزون به صورت ساختمانی ۸ ضلعی که قطر دایره محیطی آن ۹ متر است بنا شده و بستر همواری در اختیار ندارد و تعدادی از پایه ها بر روی قطعه سنگ های پائین تر بنا شده است. ابعاد هر یک از اضلاع هشت ضلعی بنا به طول ۱۰۰ سانتی متر، عرض ۸۰ سانتی متر و ارتفاع۱۸۰ سانتی متر است و به فاصله ۳۰ سانتیمتر بالای هر درگاه دریچه هایی به بلندای ۹۰ سانتی متر تعبیه شده و هر درگاه و دریچه بالای آن از سمت خارج به ایوانی کوچک به طول و عرض ۲ در یک و بلندی ۳ متر پایان می گیرد و کف ایوان ها را نیز با آجر، فرش کرده اند. درگاه گوشه شمال غربی دارای پلکانی است با ۱۱ پله مارپیچ که به سمت شرق بالا می رود.
در سقف محوطه داخلی گنبد باز، دریچه مدوری وجود دارد که از آنجا نمای داخلی ساقه و پوشش خارجی گنبد که به طور اریب از شمال غرب به طرف جنوب شرق خراب شده و دیوارهای پشت ساقه گنبد به خوبی نمایان است. با توجه به اینکه قسمت زیادی از سقف گنبد در سال های گذشته ریزش کرده و به صورت نیمه تخریب درآمده بود در دهه ۸۰ با همکاری شهرداری نطنز و میراث فرهنگی مورد بازسازی و مرمت اساسی قرار گرفت و در طی چند مرحله استحکام بخشی نیز انجام پذیرفته است.
بنای گنبد باز یکی از جاذبه های دیدنی شهرستان نطنز است که گردشگران زیادی را به خود جذب می کند، اخیرا با توجه به پیگیری انجام شده توسط دوستداران میراث فرهنگی، عملیات پاکسازی و زدودن آثار دست نوشته های ناهمگون در این بنای ارزشمند که چهره این اثر را مخدوش کرده بود انجام شد.
بنای تاریخی گنبد باز به شماره ۶۴۴ در تاریخ ۲۲ فروردین سال ۱۳۴۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
