قلعه های تاریخی اصفهان

در این پست نگاهی می کنیم به قلعه های تاریخی اصفهان: ارگ گوگد اصفهان، ارگ بیاضه نایین، قلعه دیو اصفهان، قلعه گرمه نایین، قلعه برزو نیستانک، قلعه سارویه اصفهان، قلعه عاشورگاه محمدیه، قلعه سیزان نوش آباد، قلعه کرشاهی بادرود، قلعه تبرک، قلعه انوشیروان، قلعه نهچیر مبارکه، قلعه خان آباد و برج و باروی جلالی کاشان.

وجود قلعه های تاریخی با ویژگی های منحصر به فرد در پهنه نصف جهان، گواه روشنی بر تمدن این کهن دیار شگفت آمیز است، بناهایی استوار که از دریچه هر یک از آن ها حقایق جالبی از زندگانی گذشتگان به چشم می آید.

قلعه ها مهم ترین تجلی اندیشه دفاعی بشر به شمار می روند، همچنان که نخستین اصل در زمانی که انسان خانه سازی را آغاز کرد توجه به امنیت و امکان دفاع از خود در برابر تهدید ها و دشمنان بوده است.

ویژگی بارز قلعه بنا به اظهار کارشناسان تاریخ، ساخت آن در دور افتاده ترین و مرتفع ترین نقطه است تا مدافعان در بالاترین مکان قرار بگیرند.

قلعه ها ابتدا با ترکیب گل و چوب ساخته می شدند اما با گذشت زمان از سنگ نیز در ساخت آن ها استفاده شد، به این ترتیب دوام و استحکام شان بیشتر شد. در معماری قلعه ها به تعبیه قسمت هایی برای نگهداری طولانی مدت آذوقه و دام توجه شده است تا چنانچه دشمن محاصره قلعه را طول می داد مردم و ارتش توان تامین قوت روزانه را داشته باشند.

قلعه واژه ای ترکی از ریشه قالاماق و قالماق (روی هم نهادن و ماندگار شدن) است، بنایی با ویژگی های خاص که از استحکام و ماندگاری حیرت انگیزی برخوردار است، قلعه ها در زمان صلح و آرامش کاربردی شبیه به کاخ و تفرجگاه داشتند.

در بررسی تاریخچه ساخت قلعه در ایران در می یابیم که فرقه اسماعیلیه بزرگ ترین و مستحکم ترین قلعه ها را در ارتفاعات رشته کوه های البرز بنا نهاد.

باستان شناسان قلعه های ایران را به دو نوع جلگه ای و کوهستانی تقسیم بندی می کنند، نوع جلگه ای به شکل مربع و یا مربع مستطیل است که در چهار گوشه آن برج های مدوری برای دفاع ساخته شده و مصالح به کار رفته در آن بیشتر از خشت و گل است، اطراف برخی از این قلعه ها خندق حفر می کردند و برای رفت و آمد به آن از پل های متحرک بهره می بردند.

قلعه های کوهستانی هم بیشتر در گذرگاه های صعب العبور کوهستان ها و منطبق با موقعیت طبیعی صخره ها بنا می شدند از این رو طرح هندسی مشخصی نداشتند، این قلعه ها دارای کنگره مخصوص کمانداران بود، در پایین دست این قلعه ها پرتگاه های عمیق تعبیه می شد و مصالح به کار رفته در آن نیز بیشتر از نوع سنگ های کوه یا رودخانه ها بود.

یافته های باستان شناسان نشان می دهد بیشه کوچک، حیاط بیرونی و محاط، برجک دفاع، دیوار حایل، اتاق نگهبان دروازه، خندق، کنگره های بالای دیوارها، هردنجس (سازه هایی چوبی بودند که دربالای دیوار قرار می گرفتند)، درز پیکان ها و دروازه زندان از بخش هایی مشترک قلعه هاست.

شواهد تاریخی حاکی از آن است در قرن دوازدهم هجری ایجاد قلعه در گذرگاه ها به شیوه گذشته متوقف و پاسگاه ها و سربازخانه هایی به شیوه جدید احداث شد، همچنین در کرانه خلیج فارس قلعه هایی با سبک معماری غربی ساخته شد.

ساخت قلعه با آنکه روش های دفاعی پیشرفته تر شد همچنان تا قرن 16 ادامه یافت، تا اینکه دستیابی بشر به باروت و توپ، سرانجام توپخانه ها را با قلعه ها جایگزین کرد، از آن پس قلعه ها به اقامتگاه شاهان و بزرگان تبدیل شد اما در عین حال کاربری سنگر یا زندان نیز داشت، در همین زمان بود که زیبایی و معماری قلعه ها اهمیت یافت چرا که نماد قدرت و اعتبار ساکنان آن به شمار می رفت.

در گوشه و کنار کهن دیار نصف جهان نیز قلعه هایی استوار از هزاره های دور بر جای مانده که از دریچه هر یک از آن ها می توان فراز و فرود تاریخ را به نظاره نشست.

کارشناسان وجود قلعه ها و ارگ های مختلف در اصفهان را دلیلی برای تمدن اصیل این خطه می دانند، این پراکندگی آثار تاریخی و باستانی نصف جهان را به جورچینی از مقصدهای گردشگری تبدیل کرده است.

ارگ گوگد اصفهان

قلعه تاریخی گوگد در زمان صفویه در مسیر جاده معروف ابریشم ساخته شده و در زمان صلح به عنوان کاروانسرا، محل استراحت کاروان تجار و حاکمان ولایات ایران بوده و در زمان جنگ نیز به عنوان دژ نظامی از آن استفاده می شده است.

وجود اتاق های سنتی در کنار حیاط سرسبز با حوضی بزرگ و پر آب، حکایت خانه های قدیمی و باغ های ایرانی را به بازدید کنندگان و گردشگران یاد آوری می کند. ارگ گوگد از مشهور ترین قلعه های تاریخی اصفهان است.

این قلعه تاریخی در پنج کیلومتری شهر گلپایگان، در سال 1378 با نظارت اداره میراث فرهنگی بازسازی و به شماره 2574 در فهرست آثار ملی ثبت، و در سال 1390 به بخش خصوصی واگذار شد.

این قلعه دیدنی که به عنوان دومین بنای خشتی و گلی ایران زمین از آن یاد شده، به شکل مربع و به وسعت 6 هزار و 400 متر مربع ساخته شده و دارای چهار برج قرینه هر کدام به ارتفاع 12 متر است.
وجود پنجره های منبت کاری شده با دیوارهای کاهگلی، با رنگی خوش و فرح بخش و شبستان های تو درتوی ارگ گوگد نیز جاذبه فرح بخش این بنای تاریخی است.

ارگ گوگد اکنون با دارا بودن 20 اتاق و سوئیت های زیبا در 2 طبقه، رستوران، چایخانه سنتی و تالار پذیرایی و جاذبه های متنوع و زیبای گردشگری به عنوان مکانی برای بازدید، اقامت و استراحتگاه گردشگران و مسافران مورد استفاده قرار می گیرد.

ارگ بیاضه نایین

قلعه بیاضه که نمونه بارز یک ارگ و دژ کویری است در 53 کیلومتری خور و بیابانک از توابع شهرستان نایین در روستایی به نام بیاضه قرار دارد، این قلعه به سبک معماری عهد ساسانی قرن ها به عنوان دژ مستحکم و تسخیرناپذیر کویر مرکزی ایران کارکردهای گوناگون دفاعی و مسکونی داشته است.

به گفته مورخان، ناصرخسرو هنگام عبور از مسیر نایین به طبس در این روستا توقف داشته و در سفر نامه خود از قلعه کهن آن یاد کرده است، در دوره های معاصر نیز جهانگردان غربی مانند سون هدین، آلفونس گابریل و مک کرگور هنگام عبور از کویر مرکزی ایران از این بنا سخن گفتند.

اتاق های متعدد و طبقات مختلف قلعه تا چند سال قبل به عنوان محل نگهداری اموال و انبار غله روستاییان مورد استفاده قرار می گرفت.

قلعه باستانی بیاضه کوهی از خشت و گل و دژی بزرگ که محوطه عظیمی را به خود اختصاص داده است . دور تا دور آن را خندقی به عمق7 تا13 متر در بر گرفته است، درون آن تعداد زیادی اتاقک و راهروهای پیچ در پیچ وجود دارد، چاه های متعدد و کانال داخلی خندق از دیگر تجهیزات قلعه است. آسیاب های دستی و سه میدانگاه از دیگر سازه های آن است، بخشی از خندقی که دور آن بوده، در سال 1367 توسط افراد ناآگاه برای احداث جاده پر شده، باروهای بلند آن خراب شده و برج های بزرگ آن کم کم رو به نابودی است.

این قلعه در کنار آثار باستانی چون بازار زرگرها، مسجد جامع، حسینیه قدیمی و همچنین وجود درخت زیتونی با قدمت هزار ساله جاذبه های خوبی برای جهانگردان داخلی و خارجی به شمار می آید و جز معروف ترین جاذبه های گردشگری و قلعه های تاریخی اصفهان به شمار می رود.

قلعه دیو اصفهان

قلعه شاه دژ اصفهان که به قلعه دیو شهرت دارد، بر بالای کوه صفه قرار گرفته است. این بنا نزدیک به 15 هکتار وسعت دارد و باستان شناسان قدمت آن را به قرن پنجم یعنی زمان حاکمیت سلجوقیان نسبت داده اند، این بنا معماری شبیه به معماری های قلعه های ساسانی دارد، در این قلعه حفره هایی سنگی وجود دارد که یادآور استودان های (استخوان دان های) زرتشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می شود، فضاهای موجود در قلعه شاه دژ، دارای تزییناتی مانند گچ بری و نقاشی های دیواری است، قلعه شاه دژ بنایی سنگی است که سفت کاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاک و گچ نماسازی شده و با سنگ های تراش خورده ساخته شده است.

این قلعه شامل ارگ مرکزی، سربازخانه ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، کارگاه آهنگری و چرم سازی، انبار و آشپزخانه و محل پخت و پز است، بناهای دیگری مثل آب انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج های دیده بانی و دیوار بزرگ دفاعی در محدوده قلعه ساخته شده است.

به گفته کاوشگران، قلعه شاه دژ ساختاری لایه لایه دارد، طراحی این ساختار به طور کامل باستانی است، چندین لایه فشرده از ارگ مرکزی آن محافظت می کنند که دیوار بزرگ دفاعی، برج های دیده بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی ترین لایه تا درونی ترین لایه آن هستند.

این بنا بر اساس اسناد تاریخی در دوره های گذشته گنج خانه، سلاح خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است، قلعه شاه دژ در گذشته با نام دزگوه نیز شهرت داشت، اکنون مسیر دسترسی به این قلعه کوهستانی از طریق تل کابین مهیا شده است.

قلعه گرمه نایین

گرمه یکی از مناطق زیبا و دیدنی شهرستان نایین است در مسیر مهرجان به چونان قرار دارد. قلعه گرمه که به گفته مورخان متعلق به دوران ساسانیان است مانند تمام قلعه های منطقه کاربرد مسکونی و دفاعی داشته است.

دروازه جنوبی این قلعه منظری خوش را برای نظاره گران به ارمغان آورده است در حالی که دیوارهای بلند و مستحکم ضلع شمالی قلعه صحنه ای مهیب و اسرار آمیز را در پیش چشمان گرشگران می گستراند.

قلعه برزو نیستانک

قلعه برزو، از قلعه های تاریخی اصفهان به فاصله کمی از کاروانسرای قدیمی در وروردی روستای نیستانک واقع شده است، ساکنان بر این باورند روستای نیستانک متعلق به ‘برزو’ پسر سهراب و نوه رستم است که از توران به ایران می آید و ناشناخته با نیای خود رستم می جنگد و سرانجام پس از چندین نبرد، نژادش شناخته می شود و به سپاهیان ایران می پیوندد.

بنای این دژ سه طبقه است که طبقه اول آن از یک هشتی با سه اتاقک و یک راهروی کوتاه و در سنگی عظیم تشکیل شده است، همچنین، دارای راهی مخفی است که خروجی آن گم شده یا در زمان حاضر نامعلوم است، این دژ از بیرون یک مکعب مستعطیل عظیم و از درون یک هشت ضلعی کوچک و مدور است.

قلعه سارویه اصفهان

قلعه سارویه اصفهان یا ‘کهن دژ’ یا ‘تپه اشرف’ بنایی است با قدمت هفت هزار ساله که در کناره شمالی زاینده رود واقع شده است، این قلعه که در بیش از هزار و چهارصد سال قبل کتابخانه بزرگی بوده با حمله اعراب به ایران ویران می شود و در زمان حاضر بقایای آن به شکل یک تپه دیده می شود.

ابو مشعر بلخی می گوید: اعراب به گمان یافتن گنج شروع به تخریب و ویرانی دژ می کنند و بسیاری از کتاب ها به این روش نابود می شود، اما از آنجا که مخزن کتابخانه در دالان های مخفی زیر زمینی بوده است، به شماری از کتاب ها آسیبی نمی رسد تا اینکه در سال 350 قمری، بر اثر فروریختن سقف یکی از دالان ها، مخزن کتابخانه نمایان می شود، به دستور خلیفه بسیاری از این کتاب ها بر بار صدها شتر به بغداد منتقل می شود و بسیاری دیگر از کتاب ها در همانجا نابود می گردد.

برخی از تاریخ شناسان قدمت این بنا را به تهمورس، سومین پادشاه سلسله پیشدادیان نسبت می دهند، اما برخی دیگر معتقدند این بنا در دوران گشتاسب، از پادشاهان کیانی ساخته شده است، این اثر در 26 آبان 1375 به شماره ی 1770 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

در فلسفه ساخت این بنا در این محدوده آورده اند که: ایرانی ها پس از این که بهترین وسیله را برای ثبت و ضبط و نوشتن و نگهداری دانش بدست آوردند برای یافتن بهترین مکان جهت بنیاد کتابخانه و گنجینه کتاب به جستجو پرداختند، جایی که از زمین لرزه بر کنار و گل آن چسبندگی داشته باشد تا برای ساختمان های محکم و پابرجا پسندیده باشد، پس از کنجکاوی بسیار سرانجام شهرستانی که همه این محسنات را داشت یافتند و آن شهر اصفهان بود، در آن جا هم پس از کاوش نقاط گوناگون شهر، روستای جی را بهترین جا و مکان یافتند، در جی، ‘کهن دژ’ را برگزیدند و در آن جا عمارتی رفیع بنیاد نهادند و آن را ‘سارویه’ نامیدند.

قلعه عاشورگاه محمدیه

قلعه عاشورگاه (محمدیه) از بناهای دوره زرتشت به شمار می رود و در گذشته از آن به عنوان دژ ایمن استفاده می شد، این قلعه بالای کوهی مشرف بر محله محمدیه قرار دارد و از جاده نایین به انارک قابل مشاهده است، مورخان بر این باورند قدمت این قلعه قرنها پیش از به وجود آمدن شهر نایین است، در گذشته از این قلعه به عنوان دژ دفاعی استفاده می شد.

در زمان حاضر کارگاه های عبابافی محمدیه نایین در فاصله بسیار اندکی از این قلعه قرار دارند.

قلعه سیزان نوش آباد

قلعه سیزان از قلعه های تاریخی اصفهان، دارای دو ورودی از شمال شرقی و شمال غربی است که ورودی اصلی درب شمال غربی آن بوده است. این بنا با هدف دفاع نظامی ساخته شده ولی به مرور زمان کاربری مسکونی پیدا کرده است، بدین معنی که در هنگام حمله دشمن خانواده و مال و منال خویش را برداشته و به درون قلعه پناه می بردند، در دوران گذشته نفوذ سیلاب قسمت هایی از قلعه را تخریب کرده است.

قلعه سیزان در شهر نوش آباد واقع در شهرستان آران و بیدگل استان اصفهان قرارد دارد. ارتفاع این قلعه از دریا 900 متر بوده و در فاصله هفت کیلومتری شهر کاشان قرار دارد.

قلعه کرشاهی بادرود

قلعه کرشاهی در شهرستان بادرود و شمال شهر ابوزیدآباد واقع در جنوب کویر بندریگ، و در نزدیکی ارتفاعات کوه یخ آب در استان اصفهان قرار دارد. این قلعه که متعلق به دوران ایلخانی است از جهت سازماندهی و انسجام فضایی، یکی از کامل ترین و مستحکم ترین قلعه های منطقه محسوب می شود.

قلعه تبرک

قلعه تبرک (تبره) یا طبرک؛ یکی از بزرگ ترین و غیر قابل نفوذ ترین دژهای مستحکم تاریخی ایران بوده است. مورخان بنای آن را به ‘رکن الدوله دیلمی’ و تکمیل و توسعه آن را به ‘علاء الدوله’ نسبت می دهند. از قلعه تبرک عکس های متعلق به بیش از 100سال پیش در دست است که در این عکس ها قلعه هنوز پایدار دیده می شود گرچه اکنون از آن اثری برجای نمانده و در محل آن در محله پاقلعه در خیابان ملک امروزی خانه سازی شده است.

قلعه انوشیروان، خور

جندق ادغام شده ‘جنب دق’ و به معنی حاشیه کویر و زمین صاف، از توابع شهرستان خور استان اصفهان از جاذبه های کویری ایران است که قدمت آن براساس آثار باقیمانده از ادوار گذشته به 2 هزار سال می رسد. این شهر در حاشیه مسیر جاده معروف و تاریخی ابریشم قرار داشته و به عنوان بندرگاه کویر محل استراحت کاروان های عبوری بوده است.

قلعه انوشیروان جندق تنها قلعه تاریخی اصفهان و ایران است که هنوز هم مردم در آن سکونت دارند، این قلعه بزرگ از یک چهار دیواری که در هر گوشه آن برجی دارد، تشکیل شده و دارای دروازه ای است با دو برج به ارتفاع 22 متر که به سمت شرق باز می شود. این قلعه دارای خانه های بسیار زیبا و قدیمی است.

از آثار باقی مانده از دوران گذشته در جندق، دژ اردبیل و یا قلعه انوشیروان ساسانی است که از قلعه های باقی مانده متعلق به دوره پیش از اسلام است.

قلعه نهچیر مبارکه

قلعه نهچیر دارای وسعت 20000 متر مربع و زیربنای بیش از 7000 متر مربع است که در سال 1376 به شماره 1895به ثبت آثار ملی رسید. قسمتی از این قلعه سبک معماری قرینه و قسمتی از آن دارای سبک معماری زیبای زندیه است. قدمت قسمت هایی از قلعه نیز همانند اغلب قلعه های تاریخی اصفهان مربوط به دوران صفویه است و البته قسمت هایی از آن نیز مربوط به اوایل قاجار است.

قلعه خان آباد

قلعه خان آباد از مشهورترین قلعه های تاریخی اصفهان، مربوط به دوره قاجار است که در بخش جلگه، دهستان امامزاده عبدالعزیز، روستای قهی در مزرعه خان آباد واقع شده است. این بنا در تاریخ 14 اسفند 1385 با شمارهٔ ثبت 17814 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

قلعه با مساحت 3 هزار متر مربع در یک طبقه بنا شده است. این قلعه که مسکونی است 6 برج نگهبانی دارد. ورودی آن در ضلع شرقی واقع شده که ارتباط با درون قلعه را از طریق یک هشتی امکان پذیر کرده است. در زمان حاضر برج های شمال شرقی و جنوب غربی آن از بین رفته است. نقاشی سقف فضای بالاخانه و بخاری دیواریاین بنا از ویژگی های دیگر آن است.

برج و باروی جلالی کاشان

قلعه جلالی در 3 اسفند سال 1355 به شماره 1350 در میراث تاریخی کشور ثبت و در آغاز دهه 70 شمسی مرمت شد.

این دژ مستحکم در اواسط قرن پنجم هجری قمری به همت یکی از رجال نامدار و سخاوتمند، در دولت سلجوقیان به نام ‘خواجه مجدالدین ابوالقاسم کاشانی’ ساخته شده و بارها جان مردم کاشان را از دست مهاجمان و اشرار نجات داده است، بر اساس اسناد تاریخی قلعه، برج و باروهای اطراف شهر کاشان در طول قرن ها به خوبی از مردم شهر محافظت کرده است.

این حصار و بارو تا اواسط دوران قاجار پابرجا بوده و محدوده ای که امروز به عنوان بافت تاریخی کاشان از آن نام برده می شود را پوشش می داده است.

به استناد کتب تاریخی، دیوارهای دور کاشان در اصل توسط زیبده خاتون، همسر هارون الرشید ساخته شد. او بانی بسیاری از فعالیت های توسعه در شهرهای مختلف کشورهای اسلامی بود . در اوایل دوره سلجوقیان، ملک شاه اول دستور به مرمت دیوارها و تقویت دو قلعه آن داد و بدین شکل بود که قلعه جلالی در قسمت غربی شهر ساخته شد.