موزه ملی ایران دارای آثار تاریخی و پیش از تاریخی ایران، دو موزه جداگانه به نام ایران باستان و دوران اسلامی دارد و در شهر تهران قرار دارد.
این موزه شامل دو ساختمان مجزا به نام های موزهٔ ایران باستان مربوط به آثار دوران پارینه سنگی قدیم تا دوره پیش از اسلام با تاریخ گشایش ۱۳۱۶ و موزه دوران اسلامی مربوط به آثار باستان شناسی و هنر دوران اسلامی ایران با تاریخ گشایش ۱۳۷۵ است.
موزه ملی ایران مهم ترین موزه کشور در خصوص نگهداری، نمایش و پژوهش مجموعه های باستان شناختی ایران است. گستردگی و تنوع مجموعهٔ اشیا موجود در موزه به گستردگی جغرافیایی کشور و دوران های متعدد پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی است که انسان در این سرزمین زیسته و آثاری از خود به جای نهاده است. در حال حاضر، موزه ملی به نمایش آثاری پرداخته که بیان گر غنای فرهنگ و تمدن، هنر، رشد اقتصادی و دست آوردهای فناوری ایرانیان است.
موزه ملی ایران با قدمتی حدود هشتاد سال، نه تنها بزرگترین موزهٔ باستان شناسی و تاریخ ایران است، بلکه در فرهنگ موزه داری ایران به عنوان موزهٔ مادر محسوب می شود. هم اکنون جبرئیل نوکنده مدیر کل این موزه است.
ورودی اصلی ساختمان موزه ایران باستان که توسط آندره گدار، معمار فرانسوی در سبک فولتس ساسانی، به ویژه ایوان تیسفون ساخته شده است.
پیشینه موزه ملی ایران
برای نخستین بار پیشنهاد ایجاد مکانی به نام موزه توسط مرتضی قلی هدایت ملقب به مرتضی قلی صنیع الدوله عنوان شد. او در فکر ایجاد موزه و اداره ای به نام ادارهٔ عتیقات برای ساماندهی به وضع کاوش های تجاری بود اما به این مقصود نرسید.
نخستین موزه در سال ۱۲۹۵ خورشیدی به نام «موزه ملی» یا «موزهٔ معارف» در یکی از اتاق های بزرگ وزارت معارف که در سمت شمال بنای مدرسه دارالفنون قرار داشت، تشکیل گردید. این موزه دارای ۲۷۰ قلم شی مفرغی، سفالی، شیشه ای، سکه، سلاح های قدیمی، مهر، اشیای چوبی، مرقعات، کتاب و منسوجات بود که به وسیلهٔ کارمندان ادارهٔ عتیقات جمع آوری یا توسط مردم اهدا شده بود.
در ۱۳۰۴ اشیای این موزه به تالار آئینه کاخ مسعودیه منتقل شد. از سوی دیگر، با آغاز حفاری باستان شناسان اروپایی به ویژه هیئت باستان شناسی فرانسه به ریاست ژاک دومرگان (Jacques de Morgan) از سال ۱۲۷۶ خورشیدی (۱۸۹۷ میلادی) در شوش توجه مردم ایران به اهمیت مواریث فرهنگی جلب شد. در سال ۱۳۰۶ خورشیدی امتیاز بدون قید و شرط طرف باستان شناسان فرانسوی در ایران لغو گردید. به آن ها اجازه داده شد تنها در شوش به حفاری بپردازند. همچنین از آنجا که ایران تصمیم گرفته بود تا موزه و کتابخانه ملی تأسیس نماید، لذا امتیاز طراحی و اجرای آن به فرانسویان داده شد. به همین منظور، آندره گدار مهندس فرانسوی در سال ۱۳۰۸ خورشیدی ۱۹۲۹ میلادی برای تأسیس موزه و کتابخانه به ایران آمد و رسماً کار خود را شروع کرد.
ساخت موزهٔ دوران اسلامی با انگیزهٔ انجام فعالیت های گوناگون فرهنگی در سال ۱۳۲۳ در محوطه موزه ملی ایران آغاز شد و با وقفه های متعدد سرانجام در سال ۱۳۲۹ معماری آن پایان یافت و لیکن انجام مراحل تکمیلی آن به سال های بعد موکول شد. با توجه به اهمیت آثار دوره اسلامی طراحی و اجرای معماری داخلی موزه دوران اسلامی از سال ۱۳۷۰ با در نظر گرفتن هنر و فلسفه اسلامی آغاز شد و پلان آن به طرح چلیپای دوران ساسانی در نظر گرفته شد. سرانجام این موزه با حدود ۱۰ هزار متر مربع در چهار طبقه در سال ۱۳۷۵ افتتاح گردید که دو طبقه آن اختصاص به نمایش آثار هنر اسلامی دارد و دو طبقه دیگر آن امکان فعالیت های جنبی را میسر می سازد.
در حال حاضر، موزه ملی ایران دربرگیرنده دو موزه ایران باستان و موزه دوران اسلامی است. این موزه با زیر بنایی در حدود ۲۰۰ هزار متر مربع در زمینی به مساحت ۱۸۰۰۰ متر مربع و با حدود ۳۰۰ هزار شی باستانی مهم ترین موزه کشور محسوب شده و در رابطه با فرهنگ و هنر ایران غنی ترین موزه جهان به حساب می آید.
موزه ملی ایران آثار مربوط به دوران پیش از تاریخ، تاریخی و اسلامی ایران را در خود جای داده است که کهن ترین آثار آن حدود ۸۰۰ هزار سال قدمت دارد.
ویژگی های موزه ملی ایران
موزه ایران باستان دارای مجموعه های غنی از آثار باستان شناسی است که کهن ترین آن ها مربوط به دوره پارینه سنگی (بین یک میلیون تا حدود ۱۲ هزار سال پیش) و جدیدترین آثار آن مربوط به دوره ساسانی با قدمت بیش از ۱۷۰۰ سال است. در این سالن، از دوره های مختلف پیش از تاریخ و تاریخی آثار منحصر به فردی دیده می شود.
آثار موزه ملی ایران
قدیمی ترین دست ساخته بخش پارینه سنگی در سالن ایران باستان که از سنگ کوارتز یا در کوهی ساخته شده اند، مربوط به حوزه رودخانهٔ کشف رود در شرق مشهد هستند، که بیش از یک میلیون سال قدمت دارند. از دیگر مجموعه های قدیمی این بخش دربند و گنج پر مربوط به استان گیلان و شیوه تو در نزدیکی مهاباد است که حدود ۷۰۰ تا ۲۰۰ هزار سال قدمت دارند.
از دوره های پارینه سنگی میانی و پارینه سنگی پسین نیز آثار جالب توجه ای در سالن موزه به چشم می خورد که بین ۲۰۰ هزار تا حدود ۱۲ هزار سال قدمت دارند. از دوره پارینه سنگی میانه که همزمان با حضور انسان نئاندرتال در ایران است، ابزارهای ساخته شده از سنگ آتش زنه و بقایای سنگواره جانوران مربوط به غارهای منطقه زاگرس و فلات مرکزی ایران از جمله غارهای بیستون و خرم آباد به نمایش درآمده است. قدیمی ترین بقایای یافت شده انسان در ایران که یک دندان آسیای کوچک انسان نئاندرتال است و در غار وزمه یافت شده در سالن پارینه سنگی میانی موزه به نمایش درآمده است.
در دوره پارینه سنگی جدید که مصادف با گسترش انسان هوشمند امروزین در ایران است، ساخت تیغه ابزار رواج یافت. همچنین ساخت ابزارهای استخوانی و استفاده از تزیینات شخصی مانند آویز صدفی، دندان حیوانات و گل اُخرا نیز در این دوره در ایران متداول شد. از مکان های مهم این دوره غار «یافته» (لرستان) است که نمونه هایی از اشیا آن در سالن موزه به نمایش درآمده است. از دوره بعدی (فرا پارینه سنگی) که مشخصه های آن ابداع ابزارهای ترکیبی، کاربرد سنگ ساب و ذخیره سازی مواد خوراکی است، نمونه هایی از غار «علی تَپه» (مازندران)، غار «شَلَم» (ایلام) و چند مکان دیگر به نمایش درآمده است.
از دوره نوسنگی و روستانشینی آثاری چون قدیمی ترین خشت ایران از تپه گنج دره، قدیمی ترین پیکرکهای گلی انسان و حیوان از تپه سراب و ابزارهای سنگی در سالن به نمایش درآمده است. شوش (خوزستان)، اسماعیل آباد و چشمه علی (تهران)، تل باکون (فارس) از محوطه های بسیار مهم در هزاره های پنجم و چهارم پ.م. (دوره مس و سنگ) در ایران هستند که نمونه هایی از سفالینه های منقوش آن ها در سالن دیده می شود. از نقش های مورد توجه در این دوره می توان به نقش ساده شده بز کوهی اشاره کرد که در سطح ظروف سفالین اسماعیل آباد و چشمه علی دیده می شوند.
ظروف سنگی جیرفت و شهداد با نقوش متنوع مانند نبرد انسان با جانوران اساطیری و نقش مایه های هندسی، جانوری و گیاهی از نمونه های شاخص اند که در ویترین ها به نمایش درآمده اند. از دیگر آثار مهم این دوره در سالن موزه پیکر گلی از شهداد است که نشان دهنده نیم تنه مردی برهنه با دستان جمع شده بر روی سینه، احتمالاً در حالت نیایش نشان داده شده است.
ظروف، ادوات جنگی، اشیا تزئینی، پیکرک های انسانی و جانوری از جمله اشیای فلزی اواخر عصر مفرغ و آغاز عصر آهن هستند که در سالن به نمایش درآمده اند. همچنین سفال خاکستری با سطح صیقلی و داغدار و همچنین ظروف با لوله های ناودانی، ظروف با فرم های جانوری و انسانی و ریتون ها (ظروف جانورسان) و اشیای آهنی نیز از دیگر اشیا به نمایش درآمده است.
تعدادی از اشیای به نمایش درآمده در بخش پیش از تاریخ سالن متعلق به تمدن عیلام است. از تمام دوره های عیلامی آثار هنری فراوانی برجای مانده، خصوصاً از دوره عیلام میانه که یکی از پرشکوهترین ادوار سه گانه دوره عیلامی ها است. معبد چغازنبیل یکی از مهم ترین بقایای معماری این دوره است که آثار قابل توجهی مانند پیکره گاو با کتیبه، لوله های شیشه ای، آجرنوشته ها و کلون در از آن به دست آمده که در سالن به نمایش درآمده است. لوله های شیشه ای چغازنبیل از جمله قدیمی ترین نمونه های شیشه در ایران است. پیکره سازی، ساخت ظروف تزئینی از قیر طبیعی، نقوش برجسته، مهرهای استوانه ای، پیکرک ها به صورت نقش برجسته قالبی، آجرهای لعابدار، اشیای بدل چینی، اشیای مفرغی و سردیس های تدفینی از دیگر جنبه های هنر عیلامی ها در ادوار مختلف است که در سالن ایران باستان نمونه هایی از آن ها دیده می شود.
آثار قابل انتساب به دوره ماد در سالن موزه از مکان های باستانی نوشیجان، حسنلو، گودین و باباجان به دست آمده اند. در این دوره، ساخت اشیا آهنی گسترش یافت که از نمونه های بارز آن در سالن می توان به اشیا حسنلو اشاره کرد. همچنین سفالینه های لعابداری زیبایی ساخته می شد که یک نمونه جالب توجه آن تنگ لعابدار زیویه است، نقش دو بز را در دو سوی یک گل لوتوس به نمایش گذاشته است.
آثار باشکوه دوره هخامنشی از نمونه های برجسته موزه ایران باستان هستند که بازتاب هنر غنی این دوره است.
چارت تشکیلاتی موزه ملی ایران
موزه ملی ایران دارای ۱۰ بخش پژوهشی و یک کتابخانه و مرکز اسناد است:
- بخش پارینه سنگی
- بخش پیش از تاریی
- بخش تاریخی
- بخش اسلامی
- بخش مهر و سکه
- بخش مرمتی
- بخش کتیبه ها
- بخش سفال
- بخش استخوان شناسی
- و …
بخش های دیگر موزه ملی ایران
- عکاسی
- روابط عمومی و روابط بین المللی
- پایگاه اطلاع رسانی
- حفاظت فیزیکی
اهداف موزه ملی ایران
هدف از ایجاد موزه، نگهداری و پژوهش در آثار گذشتگان، معرفی و نمایش و انتقال آن ها به آیندگان، ایجاد و تقویت تفاهم میان اقوام و ملل، شناخت و نمایش سهم آن ها در فرهنگ و تمدن جهانی، کمک و تلاش در بهبود و افزایش میزان دانش عمومی مردم، به ویژه دانش آموزان، دانشجویان و پژوهشگران بر پا شده است. موزه ملی ایران در دهه ۱۳۸۰ دو دهه ۱۳۹۰ و پس از ۷۰ سال موفق شد که با انجام تغییرات وسیعی در سالن ایران باستان، اشیا جدیدی را که تاکنون به نمایش در نیامده بودند، در معرض دید قرار داد. همچنین کلیه ویترین های این سالن تغییر و اطلاعات اشیا نیز به روز شدند.
آدرس وب سایت موزه ملی ایران: https://irannationalmuseum.ir
آدرس موزه ملی ایران: تهران، میدان امام خمینی، خیابان امام خمینی، ابتدای خیابان سی تیر، خیابان پروفسور رولن، شماره یک
