روستای ماخونیک خراسان جنوبی از روستاهای بخش مرکزی شهرستان سربیشه است و به شهر لی لی پوت ها شهرت دارد و دارای جذابیت های حیرت انگیزی است. جاذبه این روستا این است که در آن اهالی کوتاه قد بوده و به زحمت قدشان از 1.40 متر تجاوز می کند. گردشگران خارجی و داخلی زیادی از این روستا دیدن می کنند و این روستا از روستاهای هدف گردشگری خراسان جنوبی به شمار می رود.
منطقه ماخونیک متشکل از 12 آبادی است که روستای ماخونیک بزرگ ترین آن ها محسوب می شود. این منطقه شامل ماخونیک، کفاز، چاپنسر، توتک، سفال بند، سولابست، لجونگ (سفلی و علیا)، کلاته بلوچ، دامدامه و میش نو، خارستو و جلارو است. اهالی این روستاها از نظر مذهب، معیشت، شیوه زندگی و اوضاع اجتماعی وجه اشتراک زیادی با یکدیگر دارند اما غالب این روستاها اصل و نسب خود را از روستای ماخونیک می دانند. مذهب مردم منطقه ماخونیک سنی و از نوع حنفی است که با زبان فارسی و با لهجه خاص محل تکلم می کنند.
درباره وجه تسمیه روستا چندین قول وجود دارد، می گویند که در گذشته های بسیار دور عده ای ماموران دولتی به این روستا آمده و اهالی به گرمی از آن ها استقبال نکرده اند و با آن ها برخورد سردی داشته اند و آن ها این نام را برای روستا انتخاب کرده اند. برخی نیز می گویند به دلیل وجود شکافی در کوه نزدیک روستا به آنجا ماده ماخونیک گفته می شده که به مرور زمان به ماخونیک تغییر نام یافته است.
در برخی اسناد قدیمی که تاریخ نگارش آن ها به 300 سال قبل می رسد، نام روستا مادخنیک ذکر شده است که مرکب از دو جزء «ماد» و «خنیک» است. ماد در زبان پهلوی و پارسی باستان به ماه تبدیل شده که یکی از معانی آن شهر و مملکت است و در مجموع به نام شهر ماخونیک است.
درباره این روستا هیچ سابقه تاریخی مکتوبی وجود ندارد و فقط «کلنل چارلز ادوار دبیت» در کتاب سفرنامه خراسان و سیستان در دوره ناصرالدین شاه به توصیف منطقه ماخونیک پرداخته است. بر طبق شواهد چنین بر می آید که ساکنان روستا در ابتدا دامدار و عشایر بوده اند و در دوره های بعد در منطقه ماخونیک و به ویژه در روستای ماخونیک سکونت گزیده اند، وجود سنگ نگاره ای در نزدیکی قنات ماخونیک که نقش های چوپانی و بسیار قدیمی بر روی آن نقش بسته نیز گواهی بر قدمت سکونت در ماخونیک است.
از آثار تاریخی ماخونیک می توان به سنگ سیاه (سنگ نگاره) ماخونیک، بنای برج و قلعه، برج گل انجیر، منزل سرگردونی، نادر مرده اشاره کرد.
یکی از عمده نشانه های فرهنگی روستای ماخونیک، مسکن است که در نوع خود جالب و قابل توجه است. بافت مسکونی روستا در دامنه تپه و خانه ها به طور فشرده به هم و در گودی زمین ساخته شده اند. کف خانه حدود یک متر از سطح زمین پایین تر است و دارای یک در کوتاه چوبی است. برای رفتن به داخل خانه باید دولا شده و به زحمت خود را داخل خانه کرد. اغلب یکی، دو پله درگاهی را به کف خانه متصل می کنند، هر خانه دارای فضاهایی همچون کندیک (مخزن نگهداری گندم و جو)، کرشک (اجاق گلی برای طبخ غذا)، طاق و طاقچه است. عمده مصالح به کار رفته در مسکن روستا شامل سنگ، چوب و هیزم است.
علاوه بر مسکن می توان به جاذبه های فرهنگی دیگری همچون مراسم عروسی و نامزدی، مراسم ماه رمضان و عید فطر و عید قربان، مراسم باران خواهی و همچنین خوراک و غذاهای سنتی و پوشاک محلی منطقه اشاره کرد. جاذبه این روستا این است که در آن اهالی کوتاه قد بوده و به زحمت قدشان از 1.40 متر تجاوز می کند البته این موضوع مربوط به دوران گذشته است و اکنون در این روستا تقریبا قدها متعادل شده است.
خانه های روستائی با سقف های کوتاه و داخل خانه ها نیز بسیار کوچک می باشد. برای وارد شدن به خانه های روستای ماخونیک باید کمر را خم کرد، در داخل خانه هم نمی شود راست راست ایستاد. از آنجا که هوای آن ناحیه سرد است، مردم خانه ها را کوچک و کم ارتفاع می سازند تا راحت تر گرم شوند.
مردم ماخونیک تا 50 سال پیش، چای نمی نوشیدند، شکار نمی کردند و اصلا گوشت هم نمی خوردند چرا که این قبیل کارها را گناه می دانستند. ورود تلویزیون به این روستا به معنای ورود شیطان بود و اهالی تا چند سال پیش به تلویزیون می گفتند شیطان، آن ها هرگز اجازه نمی دادند کودکان پای صفحه تلویزیون بنشینند و جادو شوند، البته شاید حق با آن ها بود.
شغل اصلی مردم روستا دامداری است و در کنار آن به کشاورزی نیز مشغول هستند، علاوه بر این تعدادی از اهالی در معادن سنگ کار می کنند و تعدادی دیگر نیز قالیبافی می کنند و این صنعت از عمده صنایع دستی روستا به شمار می رود.
عمده محصولات کشاورزی منطقه شامل گندم، سیر، جو، شلغم، چغندر و زردک است. مردم این منطقه به میزان محدودی به کشت گوجه فرنگی، پیاز و زعفران نیز می پردازند. کاشت محصولات باغی در روستا چندان به چشم نمی خورد و فقط تعدادی درختان عناب، توت، انجیر، انار، سیب، انگور و بادام در کنار جوی های آب و نزدیکی استخر کاشت شده است.
راه روستا در سال های اخیر ایجاد و آسفالت شده است و علاوه بر این روستا دارای آب شرب، برق، خانه بهداشت، مدرسه ابتدایی، مکتب خانه، حمام و چندین مغازه از جمله خوار و بار فروشی، قصابی، نانوایی، تعمیرگاه موتور و جوشکاری هستند. با این حال خانه های مسکونی لی لی پوت های ایران همچنان پابرجاست و خانه هایی با ساخت امروزی و گاه شهری و دارای آجرنما، اگرچه قد برافراشته و خانه های تو سری خورده را در سایه خود قرار داده اما نتوانسته اند نگاه ها را از آن بر گیرند.
