قلعه سر یزد، قلعه ای است مربوط به دوران پیش از اسلام که امروز تنها بقایایی از شکوه و عظمت گذشته اش را در مقابل دیدگان ما به نمایش می گذارد. قلعه ای ساخته شده از خشت و گل که به عنوان یکی از کهن ترین و عظیم ترین صندوق های امانات در طول تاریخ از آن یاد می شود.
قلعه سر یزد، در مجاورت جاده ی یزد – کرمان قرار داشته و از بزرگ ترین و زیباترین قلعه های دفاعی در کویر مرکزی ایران است. قلعه در روستای سر یزد از توابع شهرستان مهریز استان یزد واقع شده و مربوط به دوره ساسانیان است. این قلعه چندان کاربری نظامی نداشته و بیشتر در حکم گاو صندوقی برای اموال مردم در برابر هجوم دشمنان به شمار می رفته است. همین ویژگی است که باعث شده لقب کهن ترین صندوق امانات جهان را به آن بدهند. با وجود گذشت قرن های متمادی، این قلعه کماکان بخش قابل توجهی از زیبایی و عظمت خود را حفظ کرده است. همین امر باعث شده تا مسئولین وقت در خرداد ماه ۱۳۵۴، این اثر را ثبت ملی کنند.
موقعیت قلعه سر یزد
قلعه سر یزد در فاصله پنج کیلومتری شمال جاده ی یزد کرمان و در پهنه ی کشت خان مجاور روستای سر یزد قرار گرفته است. این روستا در حال حاضر از توابع دهستان خورمیز از بخش مرکزی مهریز است و ۴۰ کیلومتر از شهر یزد فاصله دارد. سر یزد از روستا های تاریخی استان و دارای بافتی قدیمی و خانه های بسیار زیبا با بادگیرهای دل پسند است.
کاربری اصلی قلعه سر یزد
پیش از پرداختن به هر موضوعی در معرفی قلعه ی سریزد، باید از کاربری این قلعه صحبت کرد. این قلعه که قدمت آن به حکومت ساسانیان می رسد در اصل کاربرد نظامی نداشته و از آن به عنوان ذخیره سازی غلات و مواد غذایی استفاده می کرده اند. علاوه بر غلات، روستاییان در مواقع هجوم و غارت، پول، طلا و زیورآلات خود را هم در این قلعه نگهداری می کرده اند. در داخل قلعه اتاق ها و حجره های فراوانی وجود داشت که هر کدام دارای درب و کلید مجزا بود و مردم از آن برای نگهداری و ذخیره سازی اشیاء گران بها نظیر طلا، جواهرات و حتی غلات استفاده می کردند. به همین دلیل است که این قلعه را کهن ترین و بزرگ ترین صندوق امانات بانکی ایران و جهان می دانند.
معماری قلعه سر یزد
قلعه ی زیبای سریزد، بیش از هشت هزار متر مربع مساحت دارد. هسته ی اولیه ی آن مربوط به دوران ساسانی است و در دوره ی صفویه در سه طبقه مرمت و بازسازی شده است. هر سه طبقه از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن نیز آجر و گچ بوده است. معماری ویژه ی قلعه آن را در ردیف قلعه های با ارزش ایران قرار داده به طوری که صاحب نظران آن را از نظر جلوه های معماری حتی جالب تر از ارگ بم می دانند. پیچیدگی طراحی در فضاهای داخلی، به همراه برج و باروها و تزئینات هندسی ساده و با وقار بر روی آن ها و حجم زیبای بیرونی بنا در دل دشت از زیبایی های منحصر به فرد آن است. در معماری قلعه تزئیناتی نظیر کادربندی و شومینه سازی دیده می شود. در دو طرف راهروها، حجره هایی قرار گرفته اند که تعدادشان در مجموع به ۴۶۸ عدد می رسد. هر کدام از حجره ها دارای درب و کلیدی مجزا برای ذخیره سازی اشیاء گرانبهای روستاییان بوده است.
امنیت قلعه سر یزد
طبیعی است که برای تأمین امنیت کهن ترین صندوق امانات جهان، تمهیدات امنیتی ویژه ای اندیشیده باشند. چند لایه ی دفاعی برای امنیت این قلعه در نظر گرفته شده بود. نخست آن که اطراف این بنا را خندقی به عرض تقریبی شش متر و عمق بین سه تا چهار متر محصور کرده که اولین لایه ی دفاعی قلعه به شمار می آمد. ساختمان قلعه هم دارای دو حصار متحدالمرکز تو در تو با برج و بارو هایی بلند و تسخیر ناپذیر است. حصار بیرونی با ارتقاع شش متر شامل سه برج مدور و یک برج مکعب شکل و حصار داخلی با ارتقاع ۹ متر شامل شش برج مدور است. همچنین قلعه دارای دو درب اصلی و پشتیبان بوده است. درب اصلی به صورت متحرک بوده و به وسیله ی طناب و قرقره هایی از سمت پایین به بالا باز و بسته می شده است. زمانی که درب اصلی به وسیله ی دشمن شکسته می شد و دشمن به درون قلعه راه می یافت، درب پشتیبان قلعه بسته می شد.
فضاهای متنوع قلعه سر یزد
فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبار ها، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است. درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است. با برداشتن پل متحرک از روی خندق، ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. پس از عبور از روی خندق و دروازه ی اصلی، محوطه ای وجود دارد که با پلکان بسیار باریک خشتی، به طبقه ی بالای قلعه می رسد و از آنجا می توان وارد ده ها حجره ی خشتی شد. فضاهای داخلی این قلعه در دو طبقه و بعضا سه طبقه شامل بخش های مسکونی، خدماتی و … با نظم و چیدمان خاصی بنا شده است. از آخرین طبقه قلعه ی سر یزد می شود فضای اطراف و سقف های گنبدی حجره ها را مشاهده کرد که بسیار حیرت انگیز و بی نظیر به نظر می رسد.
امکانات گردشگری قلعه سر یزد
بدون شک قدم زدن در میان دالان های باریک و سرک کشیدن درحجره های قلعه، تاریخ را در ذهن تداعی می کند. اما در این بین امکاناتی هم از سوی مسئولین میراث فرهنگی در نظر گرفته شده است. برای مثال در گوشه ای از حیاط شرقی بنا، میز و نیمکت های فلزی چیده شده و با انواع وسایل، صندوق ها، ابزار و گیوه های قدیمی تزئین شده است. کلاژ با سلیقه ای که منظره ای چشم نواز ساخته و نگاه اغلب گردشگران را به خود جلب می کند. به علاوه در این قسمت آش و چای آتشی هم عرضه می شود که گردشگران می توانند بنا به تمایل، خوراکی مورد نظر خود را سفارش دهند.
جاذبه های نزدیک
به جز قلعه ی سریزد، قلعه ی دیگری به نام مهر پادین نیز در شهرستان مهریز وجود دارد که در نوع خود دیدنی است. خود روستای سر یزد هم از روستا های تاریخی استان است و جاذبه هایی همچون کاروانسرا، چاپارخانه، مسجد، آب انبار، حسینیه، رباط و دروازه ی تاریخی دارد. به علاوه، دروازه ی شهر فرافر هم از دیگر جاذبه های روستاست. دروازه ای که گویا هزار سال قدمت دارد و ورودی شهر یزد در گذشته های دور محسوب می شده است.
اطلاعات بازدید از قلعه سر یزد
ساعت بازدید: از ساعت ۸ تا ۱۶:۳۰ (همه روزه به جز ایام تعطیل)
قیمت بلیط: ۲ هزار تومان
آدرس قلعه سر یزد: استان یزد، شهرستان مهریز، روستای سر یزد، قلعه سر یزد
مسیر دسترسی به قلعه سر یزد
برای دسترسی به قلعه سریزد باید خود را به شهرستان مهریز در ۴۰ کیلومتری شهر یزد برسانیم. در پنج کیلومتری مهریز و در مجاورت جاده یزد به کرمان، روستای سریزد واقع شده است. قلعه سر یزد نیز درست در مجاورت همین روستا قرار دارد.
