در گرجی این شهر تیفلیسی یا تهبیلیسی مشتق از واژه تپهیلی (به معنای گرم؛ منسوب به چشمه های آب گرم تفلیس) نامیده می شود.
اگر شما می خواهید به گرجستان و شهر زیبای تفلیس سفر کنید، لازم است تا قبل از سفر درباره این کشور و پایتخت اش اطلاعاتی کسب کنید. سفر به گرجستان با ثبت نام در تورهای گرجستان (تور تفلیس) می تواند گزینه بهتری نسبت به سفر شخصی به گرجستان باشد. چراکه وقتی با تور سفر می کنید با خیال راحت فقط به لذت بردن از سفر خود می اندیشید و نگرانی بابت رزرو هتل در تفلیس، هزینه های حمل و نقل در تفلیس، ورودیه های موزه ها و مکان های تاریخی در گرجستان، گرفتن ویزا، و کنترل مداک در مرز و … ندارید. همه این موارد را راهنمای تور و یا مدیر سفر برای شما انجام خواهد داد.
تفلیس در هزاره چهارم تا سوم پیش از میلاد مسکونی شد. برای اولین بار در سالنامه های قرن چهارم میلادی از تفلیس به عنوان قلعه شهر نام برده شده است.
جغرافیای تفلیس
تفلیس به علت واقع شدن در محل تلاقی راه های مهم همیشه دارای اهمیت منطقه ای بوده و همین ویژگی ها سبب گسترش و توسعه این شهر از دیرباز تاکنون شده است. این شهر در 120 کیلومتری رشته کوه قفقاز بزرگ و 250 کیلومتری دریای سیاه قرار دارد و با شهرهای تاشکند، استانبول، رم، بارسلون، بوستون، و شیکاگو هم عرض است.
رودها، نهرها، دریاچه ها
شهر در دو طرف ساحل رود کر (به زبان گرجی متکواری) در درون دره ای گسترده است. این رود که از کوه های کردستان ترکیه سرچشمه می گیرد به طول 36 کیلومتر در شهر جاری است. سد اورتاچالا سرعت جریان آب را در مسیر شهر کاهش می دهد و رژیم آبی آن را تنظیم می کند. پنج نهر کوهستانی که از آبراهه های زیرزمینی می گذرند از دامنه های اطراف تفلیس به کر می ریزند: دیگمیس تسکالی وره و تساوکیسیس تسقالی از مغرب گلدانیس تسکالی و لوچینیس تسکالی از مشرق. دو دریاچه کوچک به نام لیسی و کو در دامنه های شمالی تفلیس واقع شده اند.
دریاچه تفلیس در پشت رشته کوه ماخات واقع است و پیرامون آن دشت سامگوری قرار دارد. کوه های متاتس میندا در مغرب تابوری و تیغه های سولالاکی در جنوب و رشته کوه ماخات در مشرق شهر واقع شده اند. در دامنه های شمال شرقی کوه تابوری چشمه های آب گرم جریان دارد که دارای ترکیبات قلیایی و سولفات است.
آب و هوای تفلیس
تفلیس در گذشته های دور ابتدا در طول سواحل رودخانه رشد کرد. بعدها با افزایش جمعیت ساخت و ساز به دامنه ها و تپه ها و فلات های اطراف رودخانه کشیده شد که این فلات ها در شمال و شمال شرقی شهر واقع شده است. قسمت های جنوب شرقی شهر از خیابان های تنگ و خانه های قدیمی دو یا سه طبقه تشکیل شده که مجموعه قدیمی شهر تفلیس را تشکیل می دهد آب و هوای تفلیس به سبب نسیمی که از کوهستان ها در دره های اطراف می وزد همیشه پاکیزه است. متوسط درجه حرارت آن 13-2 است. در گرم ترین ماه تابستان درجه حرارت به 25-2 و در سردترین ماه زمستان به 0-2 می رسد. از آذر تا اسفند (بین 30 تا 35 روز) دمای هوا به زیر صفر می رسد. متوسط سالانه بارندگی 505 میلی متر است که 34 آن در ماه های گرم می بارد. حدود 25 روز از فصل تابستان آن بسیار گرم است و دمای هوا تا 30 بالا می رود
به نوشته مینورسکی در 1783 میلادی (1197 شمسی) پس از سلطنت تیموراز و ایراکلی شهر 4000 خانه با 61 هزار سکنه داشت. در 1803 میلادی (1218 شمسی) شهر فقط بین 2700 تا 3000 خانه با 35 هزار تن جمعیت داشت. این کاهش جمعیت به علت حمله آقامحمدخان در 1209-1210 (1795 میلادی) بود. یکی دو دهه بعد جمعیت به سرعت افزایش یافت. در سرشماری 1922 م تفلیس 233.958 تن جمعیت داشت که از آن میان 85.309 تن ارمنی 80.884 تن گرجی 38.612 تن روسی 9.768 تن یهودی 3.984 تن ایرانی 3.225 تن ترک های آذری 2.457 تن آلمانی و غیره بوده اند.
به نوشته احمد بن اسحاق یعقوبی در قرن سوم تفلیس شهری در ارمنستان و فاصله میان آن و قالیقلا سی فرسخ بود. رودخانه بزرگ یعنی رودخانه کبیر (کر) که از شهر قالیقلا سرچشمه می گیرد از میان این شهر می گذشت. اصطخری در قرن چهارم اهمیت تفلیس را از دربند (باب الابواب) کمتر دانسته و از دو دیوار آن یاد کرده است. وی تفلیس را شهری پرنعمت با میوه های بسیار و کشاورزی پر رونق ذکر کرده که آب گرمابه های آن بدون نیاز به آتش همانند حمام های طبریه گرم بوده است. وی یادآوری می کند که در همه اران شهری بزرگتر از بردعه و دربند و تفلیس نیست و رود کر که آبی خوش دارد از میان تفلیس می گذرد.
ابن حوقل (قرن چهارم) اطلاعات نسبتا جامعی در باره تفلیس ارائه داده است. وی می نویسد که تفلیس در وسعت به باب الابواب نمی رسد و دو حصار گلی و سه دروازه دارد و دارای مسجدجامع و شهری «فراخ نعمت و استوار و پر برکت و ارزان کالا» ست و بر سایر بلاد مشابه برتری دارد. در تفلیس علاوه بر حمام های طبیعی آسیاهایی ساخته اند که با استفاده از آب رود کر گندم را آرد می کند (مانند آسیاهای موصل و رقه). در آنجا شعائر اسلام برپاست و مسجدجامع آن از هر پلیدی محافظت و از طرف سلطان با شمع و قندیل و جز آن روشن می شود. اذان در همه مساجد به بانگ بلند خوانده می شود و کسی مانع نیست. مسلمانان با گرجیان آمیخته اند و مذهب مسلمانان شهر تسنن محض بر پایه مذاهب قدیم است و علم حدیث و نیز محدثان را بزرگ می شمارند و مردم آنجا سالم و غریب نوازند.
مؤلف کتاب حدودالعالم نیز از بزرگی آبادی و نعمت بسیار شهر و دو باروی آن یاد می کند و آن را «ثغر می داند بر روی کافران». در قرن چهارم ابودلف از شهر تفلیس و از حمام های گرم آن بدون نیاز به آتش از آسیاها و از دیوار عظیمی که دور شهر کشیده اند یاد می کند.
خاقانی شروانی نیز بارها به تفلیس سفر و در آنجا اقامت کرده و در وصف تفلیس شعر سروده است. به نوشته حمدالله مستوفی در قرن هشتم تفلیس از اقلیم پنجم است که در دره واقع است و این شهر از طرفی محدود به کوه است و آب رودخانه کر از میان آن می گذرد و خانه های آن در کنار رود کر یکی بر روی دیگری ساخته شده است یعنی بام یکی حیاط دیگری است. در آنجا حمام های آب گرم طبیعی هست و محصولاتش غلات از نوع بسیار خوب و میوه آن کم است. ابوالفداء در همین قرن تفلیس را شهری براستی پر نعمت و پر میوه معرفی می کند و می گوید که مسلمانان پس از آنکه تفلیس را گشودند زمان درازی در آن ماندند و علمای بزرگی نیز از آنجا برخاستند سپس گرجیان نصارا آن دیار را پس گرفتند.
مارکوپولو جهانگرد ونیزی (متوفی 1324 میلادی) در سفر خود از ایتالیا به چین از تفلیس گذر کرده و آن را شهری بزرگ نامیده و روستاها و قلعه های پیرامون شهر را وصف و از ساکنان مسیحی ارمنی گرجی و از مسلمانان و یهودیان یاد کرده است. در قرن یازدهم حاجی خلیفه گزارشی مختصر متعلق به سال های 1045-1039 از تفلیس ارائه کرده است. اولیا چلبی نیز در همان قرن تفلیس را وصف و جزئیات بسیاری در باره ارگ شهر عرضه کرده است. به نوشته وی بخش بزرگ تر شهر که در ساحل راست کر واقع بود شش هزار گام محیط و باروهای آن شصت ذراع بلندی داشت. شهر دارای هفتاد برج و پادگانی با سه هزار سرباز بود. خندقی وجود نداشت. برجی نیز برای تأمین آب قلعه ساخته شده بود (سولوق قله). در ارگ بزرگ 600 خانه گلی بود و در ارگ کوچک تر فقط سیصد خانه بود ولی این ارگ به واسطه باروهایش بسیار محکم بود.
شاردن جهانگرد فرانسوی نخستین فرد اروپایی است که به تفصیل از تفلیس گزارش داده است. وی که در سال 1673 (1084 شمسی) از تفلیس عبور کرده، می نویسد تفلیس اگر چه بزرگ نیست از قشنگ ترین شهرهای ایران است. این شهر در دامنه کوهی واقع است و رود کر در شرق این کوه جریان دارد. بیشتر خانه هایی که در سمت راست رود ساخته شده بر روی صخره بنا شده اند. دور شهر قلعه های محکم وجود دارد و از هر طرف به غیر از سمت رودخانه دیوار مستحکمی دور شهر کشیده اند. امتداد شهر طولی و از جنوب به شمال است. در دامنه کوهی در جنوب قلعه بزرگی واقع است که ساکنان آن از رعایا و سپاهیان ایرانی الاصل هستند. میدان جلو این قلعه محل اجتماع اهالی شهر در بازار است. قلعه مذکور مأمن و پناهگاه (بست) اشخاص مقروض یا خطاکاران است.
وی همچنین می نویسد در تفلیس 14 کلیسا وجود دارد که شش کلیسا مخصوص گرجی هاست و باقی به ارامنه تعلق دارد. با وجودی که شهر تحت سلطه ایران و در تصرف مسلمانان است مسجدی در آن بنا نکرده اند. به نوشته او مسلمانان چند بار خواستند مسجدی بسازند ولی گرجی ها و ارامنه مطلع شده به زور اسلحه نگذاشتند این کار سر بگیرد.
شاردن یک اطلس نیز تنظیم کرده که منظره ای عمومی از تفلیس را در بر دارد. در همین اطلس نوزده اثر تاریخی نشان داده شده است. در دوره صفوی (906-1135) قلعه تفلیس از استحکامات نظامی شهر بود که از یک سو به کوه و از دیگر سو به رود کر محدود می شد. پلی بسیار محکم در آنجا ساخته بودند که برای رفتن از تفلیس به ولایت گرجستان از آن پل استفاده می شد و شهر تفلیس در جانب غربی پل واقع بود. قلعه چند حمام داشت و ارتفاع برجهای آن زیاد و غیر قابل نفوذ بود چنانکه از هیچ طرف تسلط بر آن متصور نبود چون در سه طرف آن کوه های بلند واقع بود و یک طرف آن رودخانه کر می گذشت و به همین سبب مکانی برای اقامت و نزول لشکر در حریم شهر و قلعه نبود . از قرن دوازدهم هجری توصیفات تورنفور در دست است.
دلیسل نقشه ای تمام نما از تفلیس با نام “اطلاعاتی در باره نقشه عمومی گرجستان” در 1766 (1180 شمسی) در پاریس چاپ کرد (مؤلف در اثنای اقامت موقت خود در روسیه آن را از «شاهزاده گرجی» دریافت کرده بود). فرهنگ جغرافیایی یوسلیان از نظر نشان دادن موقعیت های ساختمان های قدیمی ارزشمند است. ناصرالدین شاه هنگام بازگشت از سفر اروپا در رجب مدت کوتاهی در تفلیس اقامت کرد. به نوشته او در شمال رود کر شهر جدید و محله فرنگی ها و عمارت جانشین و حاکم نشین قرار داشته و طرف جنوب شهر قدیم تفلیس بوده است.
روی تپه آثار قلعه قدیم سلاطین گرجی باقی بوده است. شهر که تا پنجاه سال قبل بسیار محقر و کثیف بوده کم کم دارای خانه ها و عمارات و مکتبخانه ها شده و کوچه های وسیع سنگفرش در آن ساخته بودند. وی جمعیت شهر را پنجاه هزار تن ذکر کرده که اغلب غربا و خارجی و مخلوطی از طوایف ایرانی، روسی، گرجی، داغستانی، چرکس، آلمانی و ارمنی.
محمدحسن خان اعتمادالسلطنه در همان سال ها در وصف تفلیس می گوید که این شهر دو قسمت است: شهر قدیم و شهر جدید. کوچه های شهر قدیم تنگ و کثیف و پر پیچ وخم و کوچه های شهر جدید راست و نظیف و وسیع و عرض هر کوچه شصت قدم است. هفت کاروانسرا و دو مسجد در تفلیس بنا شده و دارای بیمارستان است. از دیگر بناها و تأسیسات شهر از عدالتخانه بزرگ ضرابخانه و جباخانه (انبار اسلحه) و کارخانه های اسلحه سازی نام می برد. در بازار تفلیس از هر ملیتی مثل فرنگی و ایرانی و گرجی و ارمنی و چرکس و ترکمن و قلموق و لزگی با لباس های گوناگون و زبان های متفاوت دیده می شوند. جمعیت تفلیس تقریبا 65 هزار تن است و در پادگان شهر همیشه حدود ده هزار سرباز آماده وجود دارد .
میرزاسراج الدین بن عبدالرئوف که در 1318 شمسی (1900 میلادی) از تفلیس دیدار کرده آن را شهری آباد و خوش آب و هوا خوانده و از باغ و بوستان های باصفا و فراوان آن سخن به میان آورده و آن را یکی از شهرهای قدیم قفقاز دانسته که چند سال در تصرف ایران بوده و در ابتدای حکومت قاجار به دست روس ها افتاده است. به نوشته وی اهالی آن اغلب ارمنی و گرجی اند و تعدادی سکنه مسلمان نیز دارد. وی در ذکر باغ های تفلیس از «باغ مجتهد» نام برده و آن را باغی بی نظیر وصف کرده است.
ساختار و معماری تفلیس قدیمی از چهار بخش تشکیل می شد که سه بخش آن در ساحل راست کر واقع بود (که در ساحل رود از شمال به جنوب به شمال غربی جنوب شرقی انحنا پیدا کرده است): کالا یا کالیسی (در غربی قلعه) بخش قدیمی اینتراموروس (بین نهرهای سولولاکی و دبه خانه که به کر می ریزند) و ارگ نارین قلعه. شهر احتمالا تفیلیسی نامیده می شد که در پیرامون چشمه های آب گرم رشد کرده بود. شهر در ساحل کر و در روبرو و پایین کالا قرار داشت. شاه صفی گروهی از سیدها را در ارتفاعات تابور (در شرق دبه خانه) سکونت داد ازی نرو نام ایرانی این ناحیه سیدآباد بود.
سه ارگ در تفلیس مشخص شده است:
1. ارگ قدیمی تابور (کورچی قلعه) بر روی تپه ساحل راست دبه خانه که در 1785 به کلی ویران شد. این ارگ که دروازه جنوبی کالا را محافظت می کرد دروازه گنجه نامیده می شد.
2. ارگ نارین قلعه در تپه کالا. به نظر می رسد که این قلعه پیش از اسلام شوریس تسیخه نام داشته است (واخوشت). این ارگ در 1818 تخلیه شد.
3. ارگ ساحل چپ (ایسانی) که به عنوان سرپل عمل می کرد. در 1728 ترک ها برای آخرین بار شروع به سنگربندی و ایجاد استحکامات نظامی در این محل کردند اما کار را ناتمام گذاشتند. قدیمی ترین قصر از قصرهای سلطنتی متخی در ساحل چپ روبروی پل قدیمی است. در 1638 رستم شاه مسلمان قصری به طول حدود 120 متر در امتداد کر در تفلیس بنا کرد. در اینجا شاردن به حضور شاه نواز رسید. کمی دورتر به سوی جنوب شاه واختانگ ششم قصری ساخت که کاملا به سبک ایرانی تزئین شده بود. ترک ها در 1725 این قصر را ویران کردند.
منبع: ویکی پدیا
