هنگامی که سخن از گردشگری ستارگان (گردشگری نجوم) در ایران به میان می آید، این عبارت شاید بیش از هر چیز تداعی گر رصدخانه مراغه و “خواجه نصیرالدین توسی” باشد. امروزه واژه “رصدخانه” به معنای ساختمانی است که دارای یک گنبد بزرگ باشد، و درون این گنبد یک تلسکوپ برای مشاهده آسمان قرار گرفته است. ولی در گذشته، رصدخانه به هیچ وجه به این معنا نبود، زیرا در آن زمان تلسکوپی وجود نداشت. بلکه رصدخانه محوطه ای است که ابزارهای مختلف رصد و اندازه گیری زوایای آسمانی در آن جا نصب شده است.
خواجه نصیر با همکاری دانشمندانی که به دربار هلاکو دعوت کرده بود به اختراع و ساخت و نصب دستگاه های مورد نیاز رصد ستارگان اقدام کرد و این کار 3 سال به طول انجامید. رصدخانه مراغه از چنان دستگاه های پیشرفته و دقیقی ساخته شد که تا 300 سال بعد در غرب مورد استفاده قرار می گرفت. مهندس العرضی مسئولیت نظارت بر ساخت این دستگاه ها را در زمان خواجه بر عهده داشت و رساله ای هم در این مورد نوشته است.
خواجه نصیر روش های استفاده از ساعت آفتابی را نیز برای رصد کشف کرد. برخی دیگر از دستگاه های رصدی عبارت بودند از: ذات الحق بزرگ، ذات السموات، ربع مجیب متحرک، کره فلکی، کره زمین و انواع اسطرلاب ها.
خواجه نصیر کتاب زیخ ایلخانی را هم در این زمان تالیف کرد و تا پایان عمر خواجه یعنی 15 سال اطلاعات در مورد ستارگان را در زیج نوشت. زیج به معنی تعیین موقعیت و چگونگی حرکات ستارگان است. زیج ایلخانی ثمره مطالعاتی است که درباره رصدخانه مراغه به زبان فارسی صورت گرفته و شامل 4 مقاله است این مقاله ها عبارتند از:
1. شناخت تاریخ
2. شناخت ستاره ها و تعیین طول و عرض جغرافیایی و توابع آنها
3. شناخت زمان های مختلف
4. اعمال نجومی
بزرگ ترین ابزار نجومی ایران قدیم «ربع جداری» است که به بزرگی یک ساختمان است. یک چهارم دایره کامل را به دقت و بر اساس محاسبات با سنگ و آجر می ساختند؛ آن را درجه بندی کرده و زاویه شعاع آفتاب را بر آن درجه بندی می خواندند؛ ابزاری شبیه به اسطرلاب.
کاوش هاى باستان شناسى، قسمت هاى مختلفى از مجموعه رصدخانه مراغه را پدیدار کرده است که مهم ترین آن ها عبارتنداز: رصدخانه، برج مرکزى، واحدهاى مدور پنجگانه، کتابخانه است.
دیدن آسمان و جست و جو در میان اجرام آسمانی و کشف ستاره ای که بتوان نام خود را بر آن نهاد آرزوی دیرین همه ماست. آرزویی که می توان با همراه شدن با تورهای رصد آسمان شب، به آن جامه عمل پوشاند. حال اگر آسمان شهاب باران باشد که به قول معروف نور علی نور می شود.
با این وجود هنوز فعالان گردشگری بسته های تورهای رصد ستارگان را آن چنان که باید اختصاص نداده اند این در حالی است که این نوع فعالیت ها در جهان رو به گسترش است و سبب شکل گیری و رشد سبک ویژه ای از گردشگری شده است که به ویژه در “شیلی” به دلیل برخورداری از آسمان تاریک و بدور ماندن از آلودگی های نوری در این زمینه بسیار موفق عمل کرده است.
