ایران به جهت موقعیت استثنایی استراتژیک، ژئوپلتیک و ژئواکونومیک مورد توجه کشورهای بزرگ جهان است و موقعیت مناسب جاده ای و دسترسی به سواحل طولانی خلیج فارس، دریای عمان و سواحل دریای خزر در سال های اخیر بسیار مورد توجه تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی جهان بوده است.
اگر بعضی نقاط خالی جاده ای ایران تکمیل شود این کشور می تواند از عبور و ترانزیت کالا از جاده های خود درآمد کسب کند. بی تردید یکی از مهم ترین ظرفیت های بالقوه حمل و نقل ایران، کریدورهای شمال به جنوب و شرق به غرب است که نقش موثری در اقتصاد منطقه، همچنین تثبیت جایگاه سیاسی ایران دارد.
حمل و نقل یکی از مهم ترین اجزاء اقتصاد ملی محسوب می شود و به دلیل نقش زیربنایی، تأثیر فراوانی بر فرآیند رشد اقتصادی کشور دارد. این بخش در برگیرنده فعالیت هایی است که به شکلی گسترده در تمامی زمینه های تولید، توزیع و مصرف کالا و خدمات جریان داشته و در مجموعه فعالیت های اقتصادی نقش غیرقابل انکاری بر عهده دارد. بدون وجود شبکه حمل و نقل، تأسیسات و تجهیزات جانبی و ناوگان مطلوب، رشد و توسعه عمومی کشور متصور نیست.
در رشد و توسعه اقتصاد و در تجارت جهانی مقطع زمانی فعلی و روند گسترش آن، نمی توان نقش سیستم های حمل و نقل را در بهینه سازی هزینه ها، زمان سفر، سرعت جابجایی، ایمنی و سطح خدمات ارائه شده انکار کرد. حمل و نقل در تمام ابعاد آن از جمله حمل و نقل کالا، مسافر، داخلی، بین المللی، ریلی، جاده ای و هوایی را می توان با شناخت دقیق فرصت های هر یک از این ابعاد، در تدوین برنامه های پنج ساله در راستای سند چشم انداز 1404 استفاده کرد.
در سند نهایی چشم انداز 1404 در امور اقتصادی که مبنای تنظیم سیاست های کلی چهار برنامه پنج ساله است، قید شده که در تدوین اهداف و برنامه ها، فراهم کردن زمینه های لازم برای تحقق رقابت پذیری کالاها و خدمات کشور در سطح بازارهای داخلی و خارجی و ایجاد ساز و کارهای مناسب برای رفع توسعه صادرات غیرنفتی لحاظ شود که در این راستا باید در برنامه ریزی های آتی نیز فضای رقابت پذیری را در حوزه حمل و نقل ایجاد کرد.
موضوع حمل و نقل هر چند بخشی است اما به جهت نقش موثری که در تمام حوزه های صنعت، معدن، تجارت خارجی، خدمات و تعاملات بین المللی دارد بسیار اهمیت داشته و بر اساس آن برنامه ریزان کشور باید ساز و کارهای تقویت این بخش را در تمام ابعاد آن فراهم کنند.
در مواد اقتصادی سیاست های ابلاغی برنامه ششم به ویژه در ماده 4 توسعه پیوندهای اقتصادی و تجاری متقابل و شبکه ای کشور به ویژه با کشورهای منطقه آسیای جنوب غربی، تبدیل شدن به قطب تجاری و ترانزیتی و انعقاد پیمان های پولی دو و چندجانبه با کشورهای طرف تجارت در چارچوب بندهای 10، 11 و 12 سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی اشاره صریحی به نقش و اهمیت حمل و نقل و ترانزیت در ابعاد مختلف آن شده است. بخش حمل و نقل از معدود بخش هایی است که در پنج ماده از مواد 80 گانه سیاست های ابلاغی به آن اشاره شده که نشان از جایگاه ویژه این بخش در توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور دارد.
صاحب نظران اقتصادی به جایگاه حمل و نقل در تجارت جهانی بسیار اهمیت می دهند و هر کشوری که بتواند در تجارت رقابت پذیر بین المللی از این فرصت ها استفاده کند سریع تر می تواند به رشد اقتصادی پایدار دست یابد که در این راستا، برنامه ریزان کشور نیز باید سیاست های ابلاغی حمل و نقل در تدوین برنامه ها گنجانده و به عنوان بخشی که می تواند در ارزش افزوده صنعت، معدن و خدمات نقش ویژه ای داشته باشد، زمینه استفاده از فرصت ها را بیش از پیش فراهم کنند تا بخش حمل و نقل به عنوان پیشرو در حوزه تجارت داخلی و خارجی عمل کند. با توجه به اینکه هم اکنون حدود 90 درصد کالا در سطح کشور به وسیله ناوگان حمل و نقل جاده ای جابجا می شود، از این رو لزوم توجه ویژه به جایگاه حمل و نقل جاده ای در اقتصاد کشور ضروریست.
بهبود زندگی مردم، در چارچوب فرایند توسعه، یکی از اصلی ترین دغدغه های دولت های امروزی به شمار می رود، کشورهای مختلف می کوشند با افزایش شتاب فرایند توسعه، علاوه بر بهبود سطح رفاه جامعه، جایگاه و نقش خود را در معاملات جهانی ارتقاء دهند. دستیابی به چنین هدف هایی، مستلزم ایجاد بسترهای مناسب است که زیرساخت های فیزیکی، از آن جامعه به شمار می رود. یکی از مهم ترین زیرساخت های توسعه اقتصادی، شبکه های حمل و نقل و به طور خاص، زیرساخت های حمل و نقل جاده ای است.
به طور کلی برنامه ریزی در حمل و نقل عناصر و عوامل اصلی از جمله عوامل امنیت، سرعت و زمان سروکار دارد. با توجه به موارد مطرح شده لزوم برنامه ریزی برای پیشگیری از حملات احتمالی بدخواهان کشور در قالب برنامه های مدون پدافند غیرعامل ضروری به نظر می رسد. طبق ماده 215 قانون برنامه پنجم توسعه، هیچ طرح عمرانی عملیاتی نمی شود مگر آنکه مطالعات پدافند غیر عامل آن انجام شده باشد، در این راستا برای اجرا و توسعه زیرساخت های حمل و نقل کشور و کاهش آسیب پذیری آن در برابر تهدیدات دشمن، توجه دقیق و علمی به موضوعات پدافند غیرعامل و تخصیص کافی بودجه به آن الزامی است.
پدافند غیرعامل شامل مجموعه ای از اصول و اقدامات پیشگیرانه است که با انجام آن ها در زمان جنگ (بدون بهره گیری از جنگ افزارها) و یا زمان وقوع حوادث و بلایای طبیعی، همزمان با کاهش تلفات جانی، بتوان از واردشدن خسارات به تأسیسات حیاتی جلوگیری کرد و یا میزان خسارات را به حداقل ممکن رساند. اجرای اصول مربوط به پدافند غیرعامل در کنار افزایش امنیت مناطق حساس ملی از قبیل مراکز نظامی، سیاسی، صنعتی و ارتباطی از جمله محورهای مواصلاتی بسیار موثر و حائز اهمیت است، دفاع غیرعامل در واقع مجموعه تمهیدات، اقدامات و طرح هایی است که با استفاده از ابزار، شرایط و حتی المقدور بدون نیاز به نیروی انسانی به صورت خوداتکا صورت گیرد، چنین اقداماتی از یکسو توان دفاعی مجموعه را در زمان بحران افزایش داده و از سوی دیگر پیامدهای بحران را کاهش و امکان بازسازی مناطق آسیب دیده را با کمترین هزینه فراهم می سازد. در حقیقت طرح های پدافندغیرعامل قبل از انجام مراحل تهاجم و در زمان صلح تهیه و اجرا می شوند.
همچنین با رعایت این اصول، هزینه های اجرای عملیات های نظامی دشمن به میزان قابل توجه افزایش خواهد یافت. سازمان پدافند غیرعامل کشور هشت حوزه اصلی را در پدافند غیرعامل اعلام کرده است: پدافند غیرعامل عمومی، سایبری، زیستی، پرتویی، شیمیایی، کالبدی یا فنی، اقتصادی و پدافند مردم محور.
در این حوزه شبکه حمل و نقل جاده ای کشور به عنوان یکی از شریان های مهم اقتصادی و توسعه ای ملی مورد توجه دشمنان و رقبای کشور است. در ردیف (ب) ماده (1) از آیین نامه اجرایی بند (11) ماده (121) قانون برنامه چهارم توسعه کشور، مجموعه اقدامات غیرمسلحانه ای که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها و تأسیسات، تجهیزات و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن و یا کاهش مخاطرات ناشی از سوانح غیرطبیعی را پدافند تعریف کرده است.
در پدافند غیرعامل پنج اصل باید رعایت شود که به ترتیب شامل این موارد است: «دشمن ما را نبیند»، «اگر ما را دید نتواند کاربری ما را تشخیص دهد»، «اگر دشمن کاربری ما را تشخیص داد اجازه ندهیم ما را مورد هدف قرار دهد»، «اگر ما را مورد هدف قرار داد، خسارت ما کم باشد» و مرحله آخر «توانایی در تسریع بازسازی خود» است.
با مداقه بر تئوری “واردن” آمریکایی، مهم ترین وظیفه در طرح ریزی یک جنگ، شناسایی مراکز ثقل کشور مورد تهاجم بوده و چنانچه این مراکز با دقت لازم شناسایی و مورد هدف قرار گیرند، کشور مورد تهاجم در اولین روزهای جنگ طعم شکست نظامی را چشیده و در کوتاه ترین مدت به خواسته های کشور مهاجم (آمریکا) تن در داده و تسلیم خواهد شد.
تئوری یا مدار پنج حلقه واردن، مورد استفاده فرماندهان عملیاتی آمریکا و متحدین در جنگ 43 روزه 1991 (جنگ اول خلیج فارس)، مناقشه کوزوو (جنگ 11 هفته ای سال 1999 ناتو علیه یوگسلاوی) و جنگ آمریکا و انگلیس علیه عراق (2003) قرار گرفته است، در تئوری مذکور، مراکز ثقل یک کشور، به صورت سیستمی همانند اعضای یک بدن قلمداد شده و در صورت انهدام هر یک از مراکز ثقل، سیستم، پیکره و کالبدِ کشور مورد تهاجم فلج شده و قادر به ادامه فعالیت و حیات نخواهد بود.
در پدافند غیرعامل موضوع پنج حلقه واردن بسیار مورد توجه است، این پنج حلقه به ترتیب از حلقه اول تا حلقه آخر، شامل موارد زیر است:
حلقه اول: رهبری، فرماندهی و کنترل (leadership) در حکم مغز انسان
حلقه دوم: محصولات کلیدی (key production) در حکم قلب و شش های انسان
حلقه سوم: زیرساخت های مواصلاتی و حمل و نقل (infra structures) در حکم سلسله اعصاب بدن انسان
حلقه چهارم: جمعیت مردمی و اراده ملی (population &peaple will) در حکم دست و پاهای بدن انسان
حلقه پنجم: نیروهای عملیاتی (field forces) در حکم گلبول های بدن انسان
بنا بر گزارش مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی کشور، باید با برنامه ریزی های جامع، مستمر و اقدامات اجرایی پدافند غیرعامل ضمن سلب ابتکار و آزادی عمل از دشمن و تحمیل شرایط سخت و دشوار، اقدامات تهاجمی وی را خنثی کرده و آستانه مقاومت نیروهای خودی را ارتقا دهند.
در پدافند غیرعامل باید آسیب پذیری ها را کاهش داد و از تهدیدات دور نگه داشت، یک هدف در صورتی آسیب پذیر است که به راحتی و سهولت در مقابل تهدیدات، خطرپذیر بوده و در صورت تهاجم دشمن، با خسارات و تلفات زیادی مواجه شود.
در حلقه سوم واردن، موضوع زیرساخت های مواصلاتی و سیستم های حمل و نقل عنوان شده است، نظیر پل، جاده اصلی و از این قبیل که باید در این عرصه برای کاهش آسیب پذیری های آنها و افزایش بازدارندگی دشمن، فعالیت های بسزایی انجام شود.
راه ها شریان های ارتباطی تمدن بشری بوده و همراه با گسترش و تجهیز آنها زندگی بشر نیز توسعه یافته است و در هر کجا و به هر دلیل که به این شریان ها آسیبی وارد شود کل سیستم اجتماعی آسیب می بیند.
امروزه یکی از اهداف مهم دشمن برای از پای در آوردن کشوری که مورد هجوم قرار داده است، واردکردن آسیب های جدی به شریان های حیاتی کشور (محور های مواصلاتی و حمل و نقل) است؛ بنابراین برای خنثی سازی این ترفند دشمن، باید راه های مقابله با آن را شناخت و به کار برد. بررسی موقعیت ویژه ایران و به دنبال آن حساسیت های گوناگون موجود در کشور، لزوم برنامه ریزی و پیش بینی طرح ها و اقدامات مختلف را با هدف کاهش آسیب پذیری زیر ساخت های حیاتی موجود در پهنه سرزمینی و افزایش پایداری ملی و تداوم فعالیت های دستگاه ها و سیستم های حیاتی در بحبوحه بحران ها و تهدیدات طبیعی و غیرطبیعی بیش از پیش ضروری کرده است.
پدافند غیرعامل به عنوان یکی از راهکارهای اصلی در این زمینه مطرح است و حمل و نقل جاده ای به عنوان یکی از زیرساخت های مهم آن، نقش اساسی در ایجاد ارتباط میان مکان ها و موقعیت های مختلف یک کشور و کشورهای دیگر دارد. همین خصوصیت مهم باعث شده تا حمل و نقل جاده ای از اهداف مورد توجه دشمن قرار گیرد. شناخت و رعایت اصول پدافند غیرعامل در این حوزه، باعث کاهش آسیب پذیری و خسارت های احتمالی در آن می شود. همچنین توسعه صنعت حمل و نقل جاده ای در قالب طرح آمایش سرزمین نوعی نگرش پدافند غیرعامل در این حوزه محسوب می شود. وجود ناملایمات منطقه خاورمیانه و برنامه های خصمانه برخی دولت های منطقه و جهان باعث شده تا لزوم و اهمیت افزایش تعاملات منطقه ای و افزایش همبستگی و اتحاد ملی و منطقه ای مطابق با اسناد بالادستی نظام و دولت محترم هر چه بیش تر مد نظر قرار گیرد.
منابع:
سند چشم انداز1404 جمهوری اسلامی ایران
سیاست های کلان ابلاغی برنامه ششم توسعه
برنامه چهارم و پنجم توسعه
کتاب نبرد هوائی «جان واردن»
بهبهانی، حمید؛ حسن زیاری و حامد سیفی، 1391، ملاحظات مدیریت بحران و پدافند غیرعامل و جایگاه آن در توسعه زیرساخت های حمل و نقل ریلی، دومین کنفرانس ملی مدیریت بحران، تهران
نویسنده: ابوالفضل کمالی – کارشناس و رییس اداره پدافند غیرعامل، دفتر مدیریت بحران و پدافند سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای کشور
با تشکر