آثار ایران در یونسکو

تخت جمشید (Persepolis) یا پارسه مجموعه ای از کاخ های بسیار باشکوه است که ساخت آنها در سال 512 قبل از میلاد آغاز شد و اتمام آن 150 سال به طول انجامید. تخت جمشید در محوطه وسیعی در استان فارس واقع شده که از یک طرف به کوه رحمت و از طرف دیگر به مرودشت محدود است. این کاخ های عظیم سلطنتی در کنار شهر پارسه که یونانیان آن را پرسپولیس خوانده اند ساخته شده است.

میدان نقش جهان (Naghshe Jahan) یا میدان امام، میدانی مستطیل شکل و دومین میدان بزرگ دنیا است که در بردارنده مجموعه هایی از جمله ساختمان های مسجد امام، مسجد شیخ لطف الله، سردر قیصریه، عالی قاپو و بازار سنتی اصفهان است که از آثار دوره صفوی به معماری علامه شیخ بهایی است.

تخت سلیمان (Takhte Soleiman) نام محوطهٔ تاریخی بزرگی به مساحت 124 هزار مترمربع، در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی است که در ادوار مختلف محل سکونت مادها، اشکانیان، ساسانیان و مغول ها بود. قلعه تاریخی تخت سلیمان بازمانده از دوره ساسانیان با بخش های مختلفی همچون آتشکده آذرگشسب به عنوان یکی از مهم ترین آتشکده های دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاه های کوچک و دروازه ها و دیوارهای مستحکمش از بناهای مهم تاریخی جهان و آثار ایران در یونسکو به شمار می رود که در سال 2003 در یونسکو به ثبت رسید.

تمام آثار آن درون یک حصار و دیوار بیضی شکل بنیان گرفته که دور تا دور آن دشتی گسترده است. حصار بیرونی از سنگ های لاشه ای به ابعاد مختلف به ضخامت 5 متر و ارتفاع 14 متر و محیط بیرونی 1200 متر بنا شده است. لایه بیرونی حصار با سنگ های تراش دار نماسازی شده و دارای 38 برج دفاعی مخروطی شکل است.

بنای دیوار و حصار بیرون متعلق به دوره ساسانی است و در دوره ایلخانی نیز ضمن مرمت پاره ای از قسمت های فروریخته، دروازه جدید در مجاورت دروازه جنوبی عهد ساسانی احداث شده است.

ارگ بم (BAM) در گوشه شمال شرقی و چسبیده به شهر بم در استان کرمان و در مجاورت جادهٔ ابریشم قرار دارد و بنا به روایات متعدد، مربوط به دوران اشکانی و یا هخامنشی است. تا اواخر دوره قاجار، ارگ بم همچنان مسکونی بوده است. این بنای تاریخی که در سال 2004 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده بود در زمین لرزه ای که دی ماه 1382 بم را لرزاند جز مکان های در خطر نابودی قرار داده شد اما در اجلاس اسال 2013 که از 16 تا 27 ژوئن برگزار شد از این فهرست خارج شدند. ارگ بم ایران پس از زلزله یک دهه پیش در بم به شدت تخریب شد و از آن زمان در فهرست آثار در خطر قرار گرفت، اما با توجه به مرمت های انجام شده در طول سال های گذشته سازمان یونسکو ارگ بم را از فهرست آثار در خطر خارج کرد.

ششمین اثر تاریخی که از ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو جای گرفت، پاسارگاد است که همراه با ارگ بم در سال 2004 ثبت شد. مجموعه میراث جهانی پاسارگاد مجموعه ای از آثار باستانی برجای مانده از دوران هخامنشیان است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس واقع شده است. این مجموعه دربرگیرندهٔ سازه هایی چون آرامگاه کوروش بزرگ، باغ سلطنتی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، استحکامات دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطهٔ مقدس و تنگه بلاغی است.

گنبد سلطانیه (Gonbad soltanie) مقبرهٔ محمد خدابنده الجایتو است که در 1302 تا 1312 در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) -زنجان کنونی- ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی-اسلامی به شمار می رود. این بنا از حیث معماری و تزیین شهرت بسیار دارد و بلندترین گنبد آجری جهان به حساب می آید که در سال 2005 به ثبت جهانی رسید.

اگر از استان های پرجاذبه هچون خوزستان و اصفهان و فارس بگذریم، سال 2006 سالی بود که با ثبت سنگ  نوشته بیستون، استان کرمانشاه به جهانیان شناسانده شد. سنگ نوشته بیستون بزرگترین سنگ نوشته جهان، نخستین متن شناخته شدهٔ ایرانی و از آثار هخامنشیان (520 پ. م) است که در شهرستان هرسین در 30 کیلومتری شهر کرمانشاه بر دامنه کوه بیستون نقش بست. این سنگ  نوشته یکی از مهم ترین و مشهورترین اسناد تاریخ جهان و مهم ترین متن تاریخی در زمان هخامنشیان است که شرح پیروزی داریوش بر گوماته مغ و به بند کشیدن یاغیان را نشان می دهد.

سه کلیسای مهم ایران به نام های “قره کلیسا“، “سنت استپانوس” و “مریم مقدس” در استان های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان نهمین اثر ایران در سال 2008 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده اند. این تصمیم در جلسه کمیته میراث جهانی که در تاریخ 6 جولای در کانادا برگزار شده بود، گرفته شد. کلیساهای آذربایجان نمونه های برجسته ای از معماری و تزئینات سنتی ارمنی است که ارزش جهانی دارند. آن ها آثاری هستند که در مقابل تبادلات فرهنگی منطقه به ویژه بیزانس، ارتودوکس و فارسی از خود مقاومت نشان داده اند. قدمت این کلیساها به قرن 7 الی 14 می رسد که چندین بار به دلیل بلایای طبیعی و انسانی بازسازی و مرمت شده اند.

به جرات می توان گفت استان خوزستان یکی از پیشتازان در حوزه ثبت آثار تاریخی در فهرست جهانی یونسکو است. چنانکه در سال 2009 سازه های آبی شوشتر که در دوران ساسانیان، جهت بهره  گیری از نیروی آب به عنوان محرک آسیاب های صنعتی ساخته شده است، از این استان به ثبت جهانی رسید. در این مجموعه بزرگ، ساختمان آسیاب ها، آبشارها، کانال ها و تونل های عظیم هدایت آب و سیکا که محلی جهت استراحت و تفریح است قابل توجه و جالب هستند. در سفرنامه مادام ژان دیولافوآ باستان شناس نامدار فرانسوی از این محوطه به عنوان بزرگ ترین مجموعه صنعتی پیش از انقلاب صنعتی یاد شده است.

در سال 2010 نیز دو اثر از ایران در فهرست میراث جهانی جای گرفت. مجموعه تاریخی بازار تبریز و آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی. بازار تبریز یکی از بزرگ ترین و مهم ترین بازارهای سرپوشیده در سطح ایران و قارهٔ آسیا به شمار می رود. این بازار با مساحتی حدود یک کیلومتر مربع، بزرگ ترین بازار سرپوشیدهٔ جهان است. این بازار از بازارچه ها، تیمچه ها، سراها و کاروانسراهای متعددی تشکیل یافته است. آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی نیز مجموعه نفیس بقعه نام عارف نامدار و جد پادشاهان صفوی است. این بنا در سال 735 ه. ق. به دست فرزند شیخ صفی الدین بنا شد. در عصر صفوی، بقعه شیخ با حضور استادان بزرگ عهد صفوی چنان به زیور آراسته شد. یکی از موارد منحصر به فرد این مجموعه این است که این بقعه حاوی ده ها اثر بدیع در مضامین مختلف رشته های هنری است.

اما سال 2011 سال باغ های ایرانی بود. چنانکه پرونده ای مشترک از چند استان همچون فارس، مازندران، اصفهان، کرمان، یزد و خراسان که به ساختار و طراحی منحصر به فرد باغ های ایرانی اشاره داشت راهی یونسکو شد. در نهایت باغ های ایرانی پاسارگاد، ارم، چهل ستون، فین، عباس آباد، باغ شازده، دولت آباد، پهلوان پور، اکبریه به عنوان میراث جهانی به ثبت رسیدند.

در گزارش یونسکو آمده است: این باغ ها از نظر طراحی به چهار بخش مجزا تقسیم می شوند که آب در تمامی این باغ ها هم از نظر تصویرسازی و هم از نظر تزیینات و آرایه های معماری نقش بسیار مهمی ایفا می کند. باغ ایرانی اساسا از طریق این سبک طراحی در عین حال که چهار عنصر اصلی در آیین زرتشت یعنی آسمان، زمین، آب و گیاهان را در خود دارد، به نحوی می کوشد که تصویری از باغ بهشت را القا کند.

مسجد جامع اصفهان (Jamé Mosque Esfahan courtyard) از مهم ترین و قدیمی ترین ابنیه مذهبی ایران است. این مسجد مجموعه تاریخی وسیعی را به ابعاد 170 در 140 متر در شمال شرقی اصفهان و کنار میدان کهنه نشان می دهد و امروز شامل قسمت های مختلفی از قبیل گنبد نظام الملک، گنبد تاج الملک، ضمن چهار ایوانی شبستان ها، مدرسه مظفری محراب الجایتو است که هر یک نمایانگر سیر هنر معماری اسلامی در دوره ای خاص هستند. مهم ترین طرح های توسعه در دوران آل بویه و صفویه صورت پذیرفته اند. سبک معماری مسجد شیوه رازی است. مسجد جامع اصفهان منعکس کننده هنر بیزانس و کلاسیک در قالب یک بنای سنتی و اسلامی است که در سال 2012 به ثبت جهانی رسید.

در این سال برج گنبد قابوس (Gonbad-e Qabus tower) استان گلستان نیز به ثبت رسید. گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری است که سبک معماری بنای آن شیوه رازی است. این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به شمار می آید بر فراز تپه ای خاکی که حدود پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد و در سال 375 هجری خورشیدی در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر هیرکانی که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا شده است.

تهران نیز در سال 2013 با ثبت کاخ گلستان (Entrance Hall salam) در فهرست میراث جهانی جای گرفت. کاخ گلستان مجموعه ای از بناهای واقع در میدان ارگ تهران است. بناهای این کاخ در زمان های مختلف ساخته شده اند. کاخ گلستان فضایی از ارگ سلطنتی تاریخی بود که شروع ساخت آن به ارگ تاریخی تهران و زمان شاه طهماسب یکم در دوران صفویه در بخش قدیمی شهر تهران می رسد. و بخش های اصلی آن در درون حصار قدیمی تهران احداث شده است. با این وجود در دورهٔ قاجار گسترش فراوانی یافت و محل سکونت شاهان قاجار بود. در زمان پهلوی جهت مراسم رسمی و محل اقامت روسای جمهور و مهمانان ویژهٔ خارجی استفاده می شد.

شهر سوخته هفدهمین اثر ایران در یونسکو است که در سال 2014 ثبت شد. درواقع شهر سوخته نام بقایای دولت شهری باستانی در استان سیستان و بلوچستان است که در 56 کیلومتری زابل قرار دارد. این شهر روی آبرفت های مصب رودخانه هیرمند به دریاچه هامون و زمانی در ساحل آن رودخانه بنا شده بود. دورهٔ بنای این شهر بزرگ با عصر برنز تمدن جیرفت مقارن است و ایرانیان در حدود 6000 سال پیش در این شهر زندگی می کردند. بر مبنای یافته های باستان شناسی شهر سوخته 280 هکتار وسعت دارد و بقایای آن نشان می دهد که این شهر دارای پنج قسمت اساسی بوده که شامل بخش مسکونی واقع در شمال شرقی شهر سوخته؛ بخش های مرکزی؛ منطقه صنعتی؛ بناهای یادمانی؛ و گورستان است که به صورت تپه های متوالی و چسبیده به هم واقع شده اند. هشتاد هکتار از شهر سوخته را بخش مسکونی تشکیل می داده است.

سال 2015 نیز از ثبت میراث تاریخی و فرهنگی ایران بی نصیب نماند چنانه با ثبت میمند و شوش تعداد آثاری که از ایران در فهرست جهانی به ثبت رسیده اند به 19 رسید. میمند (Maymand village) روستایی صخره ای و دستکند با چند هزار سال قدمت در دهستان میمند از توابع شهرستان شهربابک در استان کرمان است. این روستا، بی گمان از نخستین سکونت گاه های بشری در ایران به شمار می رود که گفته می شود دارای 406 کیچه و 2560 اتاق است. ثبت میمند نیز همچون برخی از آثار تاریخی ایران با اما و اگرهای فراوان همراه بود چراکه توسعه شهری و کابل های برق مانع ثبت منظر پله کانی آن می شد. اما بالاخره با رفع این موانع شاهد ثبت میمند در فهرست یونسکو هستیم.

شهر باستانی شوش واقع در استان خوزستان هم یکی از قدیمی ترین سکونتگاه های شناخته شده جهان است. طبق اسناد باستانی شوش از مهم ترین و باشکوه ترین شهرهای باستانی ایران و جهان بوده و فعالیت های باستان شناسی در آن ادامه دارد. شهر باستانی شوش روزگاری مرکز برخورد دو تمدن مهم بود، که هر یک به سهم خود در دیگری تأثیر داشت.

با توجه به ثبت تعداد آثار ایران در یونسکو از استان های مختلف کشور، می توان خوزستان را طلایه دار ایران در ثبت میراث جهانی دانست. بعد از آن استان های فارس، اصفهان و کرمان قرار دارند و آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی پس از آنها بیشترین تعداد میراث ثبتی در یونسکو را دارا هستند.

فهرست میراث جهانی یونسکو در ایران را می توانید در این لینک ببینید.

زنجان، کرمانشاه، اردبیل، تهران، مازندارن، یزد، خراسان، گلستان و سیستان و بلوچستان نیز با ثبت یک اثر جهانی جایگاه های بعدی را به خود اختصاص می دهند. البته با توجه به محدودیتی که در معرفی آثار برای ثبت در فهرست جهانی یونسکو وجود دارد، پرونده بسیاری از آثار تاریخی ایران همچون قنات ها، نقش رستم، نقش رجب، طاق بستان، دماوند، شهر تاریخی ماسوله و… در لیست آثار ایران در یونسکو جهت ثبت قرار داده شده اند که در سال های آینده به ثبت خواهند رسید.

منبع: دنیای سفر