قله دماوند کجاست؟ کوه دماوند در بخش مرکزی رشته کوه البرز در جنوب دریای مازندران جای دارد.
از دیدگاه تقسیمات کشوری، این قله در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است. این کوه در سیزدهم تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ثبت شد. همچنین، قله دماوند از سال ۱۳۸۱ به عنوان اثر طبیعی ملی در شمار مناطق چهارگانه ارزشمند از نظر حفاظت محیط زیست قرار گرفته است. کوه دماوند برای ایرانیان نماد عظمت و شکوه بوده و از دیرباز در ادبیات و تاریخ کشور نقش پررنگی داشته است و در افسانه های پارسی همواره از این کوه یاد شده است.
هر آنچه باید درباره کوه دماوند بدانید:
- کوه دماوند کجاست؟
- جغرافیای قله دماوند
- کوه دماوند در تاریخ
- کوه دماوند در اساطیر و ادبیات
- جاهای دیدنی قله دماوند
- آتشفشان دماوند
- پوشش گیاهی و جانوری کوه دماوند
- جایگاه کوه دماوند در میراث طبیعی ایران
- مدعیان تاریخی صعود به قله دماوند در تاریخ
قله دماوند کجاست؟
قله دماوند، مرتفع ترین قله آتشفشانی در ایران و خاورمیانه است که از جاهای دیدنی استان مازندران به شمار می آید و در شمال کشور قرار دارد. دماوند از نظر تقسیمات کشوری در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است و در روزهای آفتابی و صاف می توان از تهران، ورامین، قم و دریای مازندران این قله زیبا را مشاهده کرد.
مسیر دسترسی
قله زیبای دماوند از شهر های تهران، قم و ورامین قابل رویت است؛ اما بهتر است برای صعود به آن باید به تهران یا شهر دماوند سفر کنید. مسیر های اصلی صعود به قله در چهار جبهه مشخص می شوند. هر چند که اغلب مسیرها دارای جان پناه هستند، اما بهتر است حتما گروهی راه بلد را برای کوهنوردی انتخاب کنید. جبهه جنوبی که از سمت جنوب شرقی کوه دماوند آغاز می شود رایج ترین مسیر صعود است. آبشار یخی دماوند در مسیر این جبهه قرار دارد. امروزه جان پناه برای کوهنوردان در مسیرهای مختلف صعود به قله ساخته شده که در تعدادی از آن ها امکان اقامت شبانه وجود دارد. همچنین می توانید در این قرارگاه ها راهنمای صعود به قله را نیز دریافت کنید.
جغرافیای قله دماوند
ارتفاع دماوند
دماوند را در رده دوازدهم بلندترین قله های دنیا از نظر ارتفاع نسبی قرار می دهد. پایگاه ملی داده های علوم زمین ایران و وبگاه رصدخانه زمین ناسا، ارتفاع ۵۶۷۰ متر و ۵۶۷۱ متر را نیز برای قله این کوه ذکر کرده اند.
آب و هوای دماوند
فشار هوا در قله دماوند نصف فشار هوا در سطح دریا است. کمینه دمای هوا در ارتفاعات دماوند تا ۶۰ درجه زیرصفر (در زمستان) و تا دو درجه زیر صفر (در تابستان) پایین می آید. میانگین بارندگی در ارتفاعات دماوند ۱۴۰۰ میلی متر در سال بوده و بارش در ارتفاعات معمولا به صورت برف است.
کوه دماوند در تاریخ
آشوریان کوه دماوند را کان سنگ لاجورد می انگاشتند. در زمان تاخت و تاز آشوری ها به فلات ایران این کوه بخشی از حدود مادها شمرده می شد و در متن های آشوری هم بدان اشاره شده است. دیاکونوف، سنت گذاردن پیکر مردگان در کوه ها را آیین مغانی می انگارد که در دامنه دماوند می زیستند و آیین خود را به دیگر جاهای ایران پراکندند. در دامنه دماوند تعداد زیادی گور پیش از تاریخ وجود دارد. در سده هشتم میلادی در پای کوه دماوند دژی بوده است که موبدی زرتشتی به نام مس مغان و پیروانش در آن می زیستند و این دژ به فرمان المهدی خلیفه عباسی ویران شده و مس مغان نیز کشته شد. در دوران سلطنت پهلوی و در دوره های مختلفی از تاریخ ایران از نقش کوه دماوند و خورشید در حال تابش از پشت آن به عنوان نماد ایران زمین بهره می بردند.
نام و ریشه شناسی
نام دماوند به دو صورت دماوند و دنباوند ثبت شده است. این کوه را با نام های کاملا متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز معرفی کرده اند. در مورد دلیل نام گذاری دماوند در فرهنگ معین آمده است: دم (دمه، بخار) + آوند = دماوند؛ دارای دمه و دود و بخار (آتشفشان).
ناصرخسرو قبادیانی بلخی در اوایل سفرنامه خود در باب کوه دماوند آورده است:
میان ری و آمل کوه دماوند است، مانند گنبدی که آن را لواسان گویند.
لواسان در زبان پارسی میانه (پهلوی) به معنای تیغه کوهی است که محل طلوع خورشید است. قصیده دماوندیه ملک الشعرای بهار هم شهرت دارد.
بیشتر بخوانید: نام گذار قله دماوند کیست؟
کوه دماوند در اساطیر و ادبیات
از دماوند در اساطیر ایران هم یاد شده است. در آثار ادبی فارسی نیز فراوان به این اسطوره و به طور کلی تر کوه دماوند اشاره شده است.
شهرت آن بیش از هر چیز در این است که فریدون از شخصیت های اساطیری ایران، ضحاک را در آنجا، در غاری به بند کشیده و ضحاک آنجا زندانی است تا آخرالزمان که بند بگسلد و کشتن خلق آغاز کند و سرانجام به دست گرشاسپ کشته شود. هنوز هم بعضی از ساکنین نزدیک این کوه باور دارند که ضحاک در دماوند زندانی است و اعتقاد دارند که بعضی صداهایی که از کوه شنیده می شود، ناله های او است. بنا به روایتی نبرد لشکر فریدون به سپاهسالاری کاوه با ضحاک در حوالی دماوند بوده است.
قله دماوند کجاست؟
طبق تاریخ بلعمی محل زیست کیومرث، کوه دماوند است و گور فرزند وی هم آنجا قرار دارد. دماوند بار دیگر در پادشاهی منوچهر مطرح می شود؛ آرش کمانگیر از فراز آن تیری انداخت تا مرز میان ایران و توران را تعیین کند.
در اشعار کهن ایرانی معمولا نام دماوند در ارتباط با اسطوره به بند کشیده شدن ضحاک ظاهر می شود. فردوسی در شاهنامه در ابیاتی که داستان به بند کشیده شدن ضحاک توسط فریدون را تصویر می کند، چنین سروده است:
که این بسته را تا دماوند کوه
ببر همچنان تازیان بی گروه
در اشعار و منظومه های شاعران دیگر از جمله قصیده ای از ناصرخسرو، منظومه ویس و رامین از فخرالدین اسعد گرگانی و قصیده ای از خاقانی تلمیح این اسطوره دیده می شود. قصیده دماوندیه دوم که در سال ۱۳۰۱ توسط ملک الشعرای بهار سروده شد، از شعرهای معروفی است که درباره دماوند سروده شده، چنین است:
ای دیو سپید پای در بند!
ای گنبد گیتی! ای دماوند!
جاهای دیدنی قله دماوند
آبشار
در جبهه جنوبی کوه دماوند آبشاری یخ زده وجود دارد که در جهان منحصربه فرد است. بلندی آن ۷ متر و قطر آن ۳ متر است و یخ آن هیچ گاه ذوب نمی شود. در فصل تابستان، هر روز بر اثر تابش آفتاب در حدود ظهر و یک ساعت بعدازظهر، دمای هوا به بالای صفر می رسد و به دنبال آن آب بسیار کمی جاری می شود و در حدود ۴ بعدازظهر، دمای هوا به زیر صفر می رسد و یخ ذوب شده دوباره منجمد می شود؛ به این ترتیب آبشاری یخی پدید می آید که همواره یخ زده است. در بالای این آبشار گودالی وجود دارد که در تمام طول سال پوشیده از برف است. آبشار یخی کوه دماوند با قرار داشتن در ارتفاع ۵۱۰۰ متری، از نظر ارتفاع از سطح دریا مرتفع ترین آبشار در خاورمیانه است.
یخچال های دماوند
یخچال های طبیعی معروف کوه دماوند به شرح ذیل هستند:
یخچال سیوله (جبهه شمالی)
یخچال دوبی سل (جبهه شمالی)
یخچال عروسک ها (جبهه شمالی)
یخچال دره یخار (شمال شرقی)
یخچال خورتاب سر
یخچال شمال غربی
یخچال غربی
آتشفشان دماوند
دماوند یک کوه آتشفشانی مطبق و نیمه فعال است که در دوران چهارم زمین شناسی موسوم به دوران هولوسین تشکیل شده و عمر آن با استفاده از روش کربن ۱۴ حداقل ۳۸,۵۰۰ سال تخمین زده شده است. وجود چندین چشمه گوگردی و چشمه های آب گرم از شواهد نیمه فعال بودن این آتشفشان است. بیشترین و عمده ترین فعالیت آتشفشانی این کوه که باعث شکل گیری آن شده، در حدود ۱۰,۰۰۰ سال قبل روی داده است. قطر دهانه این آتشفشان در حدود ۴۰۰ متر است که دریاچه ای از یخ آن را پوشانده است.
برخی اعتقاد دارند که دماوند آتشفشانی نیست. اما برخی دیگر معتقد هستند که آتشفشان دماوند فعال است و خروج گاز و چشمه های آب گرم، علامت فعال بودن آن است. دکتر مهدی زارع از متخصصانی است که اعتقاد دارد دماوند یک کوه آتشفشانی فعال است.
پوشش گیاهی و جانوری کوه دماوند
پوشش گیاهی این منطقه غنی است؛ به گونه ای که از بسیاری گیاهان دارویی این منطقه در کتاب های معتبر گیاه شناسی یاد شده است. در ارتفاعات مختلف کوه دماوند، گیاهان فراوان و گوناگونی می روید که برخی از آن ها فقط در یک ارتفاع خاصی دیده می شود. گیاهان این منطقه که به اسم دماوند نام گذاری شده اند، عبارت اند از: کلاه میرحسن دماوندی، کزل دماوندی، بومادران دماوندی، پیرگیاه دماوندی، ریش قوش دماوندی، فراموشم مکن دماوندی، زنگوله ای دماوندی، کتانی دماوندی و ماشک دماوندی.
برخی از انواع بته های خاردار دماوند عبارت اند از: کلاه میر حسن دماوندی، خارپشتی، گونه های هزار خار (مانند گون)، و بسیاری از انواع دیگر در دامنه های شرقی نیز در دماوند وجود دارد.
قله دماوند کجاست؟
چرای بیش از حد دام ها، معدن کاوی، جاده کشی و زباله های گردشگران، دشت شقایق های دماوند را با خطر جدی مواجه کرده است
برخی دیگر از گونه های گیاهای دماوند عبارت اند از: کاج آلپ، اسپرس کوهی نیمه کروی، گون، یاسمن صخره ای، ازمکی کوهسری، پیربهار دنایی، شبدر شاه بلوطی، ترشک کوهسری، دغدغک البرزی، پلاخور بوته ای، گالش انگور، تیره گل، نسترن وحشی، قفقازی، رز گردآلود، گز، علف بره، چمن آراراتی، چمن گندمی آسیای مرکزی، جاروی علفی بامی، علف قرمز، جو چمنزار، ملیکای بی زبانک، علف صورتی، چاودار هراتی، شبه یولاف شکننده، ریش سنبل، خشخاش طناز، شکرتیغال و شکرتیغال مشهدی، چون جاشیر، سریش و در جاهای مرطوب زبان طلا، پیرسنبل، قدومه پرشاخه، جعفری فرنگی معطر، بادرنجبویه دنایی، خاکشیر تلخ کوتوله، گل بی مرگ طلایی، پنجه برگ نقره گون، آزاد بری، پنجه برگ همدانی، دنایی، سنبله ارغوانی و مینای پرکپه برگ نقره ای.
دامنه کوه دماوند در ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری کاملا پوشیده از شقایق است. این شقایق منحصربه فرد در دنیا شناخته شده و با نام شقایق لار و رینه در کتاب های معتبر گیاه شناسی جهان به ثبت رسیده است. همچنین این منطقه از لحاظ مرتع و چراگاه بسیار غنی است؛ حتی در ارتفاعات بلند دماوند نیز (زیر چهار هزار متر) از این بابت فقر چندانی وجود ندارد؛ ولی متاسفانه چرای بیش از حد دام ها، معدن کاوی و جاده کشی این شکوه بی نظیر را در معرض آسیب های جدی قرار داده است. ارتفاع ۲۰۰۰ تا ۳۵۰۰ متری دامنه ی این کوه استوار در فصل بهار با فرشی از شقایق پوشیده می شود که متاسفانه این دشت نیز در معرض خطر جدی زباله های تولیدی توسط بازدیدکنندگان است.
دشت شقایق دماوند
این منطقه به دلیل موقعیت ویژه آن که از شمال به جنگل و از جنوب به کوه های هم مرز کویر مشرف است، میزبان انواع مختلفی از جانوران است.
جانوران شکارچی چهارپا مثل روباه، شغال، سگ و گرگ در پیرامون دماوند پراکنده اند. این جانوران تا ارتفاع ۴۰۰۰ متری کوه دماوند هم دیده می شود. خرس ها هم در این منطقه زندگی می کنند، اما بیشتر در غرب و شمال دیده می شوند و از ارتفاعات بلند دوری می کنند.
جانوران گیاه خوار مانند کل، میش، آهو، گراز، خرگوش هم در دماوند یافت می شود. به جز حیوانات گراز و خرگوش که در دشت های کوهپایه ای کوه دماوند زندگی می کنند، دیگر جانوران فصل های گرم را در ارتفاعات سپری کرده و با سرد شدن هوا به مرور ارتفاع کم می کنند. این جانوران تا ۵۰۰۰ متری هم بالا می روند.
از پرندگان شکارچی همچون عقاب طلایی، جغد و خفاش را می توان نام برد. دیگر پرندگان این منطقه تیهو، کبک، سینه سیاه و طوطی دارکوب هستند.
تقریبا پنج نوع مار، انواع عقرب، بزمجه، انواع خانواده موش ها و گورکن در این منطقه دیده می شود. بیشتر گزنده های این محدوده سم مهلکی ندارند؛ حتی نیش خطرناک ترین خزنده ها نیز تا چند ساعت پس از گزش قابل درمان است. در کوه دماوند، گزندگان در ارتفاعات بالاتر از ۴۰۰۰ متر بسیار کم به چشم می خورند.
جایگاه کوه دماوند در میراث طبیعی ایران
قله دماوند در فرهنگ کشور ایران مظهر پایداری، استواری و یک نماد ملی است و به عنوان یک اثر ملی ثبت شده و به روش های گوناگون از آن به عنوان یک نماد ملی یاد می شود. کوه دماوند در سی ام تیرماه سال ۱۳۸۷ به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در قالب میراث طبیعی ایران در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
ثبت قله دماوند به عنوان اثر طبیعی ملی
اثر طبیعی ملی قله دماوند با مساحتی بالغ بر ۲۹۵۰ هکتار در سال ۱۳۸۱ طی مصوبه شماره ۲۲۱ مورخ ۸۱٫۳٫۲۱ شورای عالی محیط زیست به مجموعه مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست پیوسته است. این اثر با ۳,۹۷۶,۱۱۳ تا ۳,۹۸۲,۱۵۰ عرض جغرافیایی و ۵۹۶,۷۶۲ تا ۶۰۳,۵۹۷ طول جغرافیایی در شمال شرق تهران و در استان مازندران واقع شده است. از گونه های مهم گیاهی آن می توان از بومادران، پیر گیاه دماوندی، اسپرس کوهی و گون نام برد. استفاده بیش از حد از ظرفیت قابل تحمل محیط و همچنین بهره برداری پوکه معدنی در اطراف این اثر طبیعی ملی، از مهم ترین عوامل تهدیدکننده در تخریب آن به شمار می آید.
بیشتر بخوانید: چرا تاکنون دماوند ثبت جهانی نشده است؟
روز ملی دماوند
روز ملی دماوند هم زمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه های قله دماوند در شهر رینه لاریجان شهرستان آمل برگزار می کنند. این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است.
روز ملی دماوند هم زمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می شود. انجمن کوهنوردان ایران هر ساله این جشن را در روز سیزدهم تیر در دامنه های قله دماوند در «شهر رینه لاریجان شهرستان آمل» برگزار می کنند؛ این جشن به ثبت ملی نیز رسیده است. از موسیقی ملی دماوند نیز در روز جشن تیرگان در سال ۱۳۹۱ با صدای سالار عقیلی در بین ۹ هزار نفر رونمایی شد.
تصویر روی اسکناس
در صد سال گذشته تصویر کوه دماوند بارها روی یا پشت اسکناس های رسمی منتشره ایران به چاپ رسیده است.
مدعیان تاریخی صعود به قله دماوند در تاریخ
اولین کسی که ادعای صعود به قله دماوند را کرده، ابودلف خزرجی است که در سفرنامه خود به صعودش اشاره کرده و شرحی از قله دماوند داده است. پس از وی قزوینی، مسعودی، ابن فقیه و نیز ناصر خسرو اشاراتی به موقعیت صعود دماوند داشته اند. در زمان های قدیم عده ای خود را به قلهٔ دماوند رسانیده بودند. ناصر خسرو در سفرنامه اش نوشته است:
که گویند بر سر دماوند چاهی است که نوشادر و کبریت (گوگرد) از آن گیرند.
اولین صعود موفقیت آمیز اروپاییان به قله دماوند در سال ۱۸۳۷ توسط تیلر تامسن صورت گرفته است. همچنین نخستین صعود مستند ایرانی به این قله، به سال ۱۸۵۷ باز می گردد که تیم سرهنگ محمدصادق خان قاجار آن را فتح کردند.
پرسش های متداول
دماوند در کدام استان قرار دارد؟
دماوند از نظر تقسیمات کشوری در بخش لاریجان شهرستان آمل در استان مازندران قرار گرفته است.
نام های دیگر دماوند چیست؟
نام دماوند به دو صورت دماوند و دنباوند ثبت شده است. این کوه را با نام های کاملا متفاوت بیکنی و جبل لاجورد نیز معرفی کرده اند.
آیا دماوند آتشفشان فعال است؟
آتشفشان دماوند فعال است و خروج گاز و چشمه های آب گرم، علامت فعال بودن آن است.
روز ملی دماوند چه تاریخی است؟
روز ملی دماوند هم زمان با تیرگان در مازندران با نام تیرماه سیزده شو در شب سیزدهم آبان ماه برگزار می شود.
بهترین زمان برای صعود به دماوند کی است؟
در فصل تابستان، هوا گرم و خشک است. در بعضی روزها، دمای هوا می تواند به ۳۰ درجه سانتی گراد برسد. این فصل برای صعود به دماوند، بهترین فصل است. به دلیل نبود برف و شرایط جوی مناسب است.
