تخت سلیمان (یا آتشکده آذرگُشنَسب) نام محوطه تاریخی بزرگی در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان (در گذشته نصرت آباد) در استان آذربایجان غربی و 45 کیلومتری شمال شرقی این شهر است. تخت سلیمان بزرگ ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به شمار می رفت؛ اما در سال 624 میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان، به ایران تخریب شد.
آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه های تخت سلیمان مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده که در حال حاضر در موزه رضا عباسی نگهداری می شود.
گنزک یا کنزک، گنجک، گنزه، جنزه، گنجه، گزن، گنگ و به ارمنی گنزکا یا کادزا، به سریانی گنذزک یا گنژگ، به یونانی گنزکا، گادزاکا، گادزا، مورخان تازی آن را جزن یا جزنق نام برده اند، مغولان آن را ستوریق گفته اند. نام دیگر این شهر، شیز بوده است. شیز معرب جیس است. پلوتارک مورخ یونانی این شهر را فراد نوشته است. در نوشته های دیگر پهلوی شیچ خوانده شده، در شاهنامه چیچست به کار رفته و کهن تر از همهٔ این نوشته ها، در اوستاست که نام آن را چئچست آورده است. امروزه تمام این نام ها از بین رفته و این محل را تخت سلیمان می نامند.
نام تخت سلیمان از سه واژه اوستایی «آذر+گُشن+آسپ» آمده که آذر همان آتر و آتش، گشن به معنای بسیار فراوان و آسپ همان اسب پارسی است که روی هم به معنای آذر فرشته دین مزدیسنایی دارنده اسبان بسیار فراوان است و در زمان یورش تازی ها به ایران و آغاز ویرانگری و تاراج فرهنگ، هنر و گنجینه های کهن آریایی، مردم به ناچار آتشکده آذرگشناسپ یا آذرگشسب را تخت سلیمان خواندند تا از تاراج تازیان به دور بماند و همچنان این نام را به کار می برند.
این شهر باستانی در ادوار مختلف محل سکونت اقوامی مانند مادها، هخامنشیان، اشکانیان، ساسانیان و مغولان بوده و در هر یک از دوران های فوق، این محل در اوج قدرت و تمدن زمان مربوط به خود بوده است. اکنون نشانی از این شهر در آذربایجان دیده نمی شود، بر باد شده یک سر، با خاک شده یکسان.
هنری راولنسن مورخ انگلیسی در قرن نوزدهم نوشته است که شیز و آتشکده شکوهمند و پر جلال آن چنان از صفحه روزگار پاک شده است که بین دانشمندان و محققان در تعیین محل آن اختلاف پدید آمده است. اگرچه این سخن مورد قبول همه محققان نیست، ولی یکی از جاهایی که حدس زده می شود محل تولد زرتشت باشد، شهر شیز است. ناصری در انجمن آرای آورده است که گویند زرتشت در شهر اردبیل و سبلان ظهور کرده و اصلش از شهری بوده، در میان مراغه و زنگان که شیز نام داشته است.
در دوران اردشیر یکم و پس از او تمایل به حذف تاریخ و نقش اشکانیان در کلیه امور بود. تباین و تضادی که ساسانیان با اشکانیان داشتند بیشتر بر این بنیادها قرار داشت: سعی در تقویت حکومت مرکزی و مبارزه با ادیان غیر زرتشتی. این حکومت متمرکز نامی فراگیر لازم داشت که مسبوق به دین رسمی کشور و آیات و اصطلاحات اوستا باشد. در اوستا از «ائیریانم وئجه» به عنوان زادگاه زرتشت یاد شده بود که در دوران ساسانی تمایلی به تغییر محل آن از ری به آذربایجان احساس گردید؛ زیرا ری از مدت ها پیش در تیول خاندان معروف مهران، از خاندان های مهم دوران اشکانی بود و پیوسته مانند نسا از شهرهای اشکانی دوست و مورد سوء ظن ساسانیان بود. در حالی که آذربایجان هم یکی از سه آتش بزرگ دوران ساسانی را در خود داشت آتشکده آذرگشسب (تخت سلیمان کنونی) و هم به تیسفون پایتخت ساسانی نزدیک تر بود؛ پس «ائیریانم وئجه» که قبلا زادگاه زرتشت تصور شده بود به آذربایجان منتقل گردید با نام تازه «ایران ویج». جزء نخست این کلمه مقدس می توانست بهترین نام ممکن برای سرزمین واحد و فراگیر ساسانیان باشد. این جزء نخست در ایرانی باستانی آریانام aryānām و در زبان اوستایی aryānem بود. از شکل ایرانی باستان آن در دوران اشکانی آریان حاصل شده بود، اما ساسانیان بیشتر به اوستا نظر داشتند.
آتروپات فرماندار یا ساتراپ ماد شمالی در زمان اسکندر بود. بعد از فروپاشی امپراتوری اسکندر در سال 328 پیش از میلاد، او اعلام استقلال کرده و گنزک را پایتخت کشور تازه استقلال یافته ماد کوچک قرار داد. کلمه معرب آذربایجان از همین نام خاندان آتورپاتگان ریشه گرفته است. این دولت کوچک از لحاظ این که اولین مظهر بازگشت عنصر ایرانی بر ضد استیلای یونان واقع گردید، بسیار حائز اهمیت است.
استاد پورداوود نوشته است که سرزمین آذربایجان به نام خاندان شهریارانی که در آن جا از روزگار اسکندر فرمان روایی داشتند، بازخوانده شده است. آتروپات، از نام های بسیار رایج ایران باستان بوده و معنی آن آذرپناه یا کسی که ایزد آتش او را نگه می دارد یا فرشته پاسپان آتش، پرستار اوست. آتر به معنی آتش و پات نگه داشتن است.
در سال 36 پیش از میلاد آنتوان، سردار نامدار رومی، به ایران حمله کرد. پادشاه اشکانی در این هنگام فرهاد چهارم بوده است. پلوتارک می نویسد «آنتوان بعد از جدا شدن از معشوقه اش ملکه کلئوپاترا همراه با 113 هزار سپاهی به قصد تصرف ماد به طرف آذربایجان حرکت کرد. او که می خواست زمستان را با کلئوپاترا بگذراند، در هر کاری از خود شتاب زدگی نشان می داد و بدون استراحت دادن به سربازان و حمل اسباب و آلات جنگی که باعث کندی حرکت شده بودند، به طرف شیز (فراد) رفت تا آن شهر را در محاصره گیرد. شیز شهری بود بزرگ و زنان و کودکان پادشاهان ماد در آن جا سکونت داشتند. در حین محاصره، آنتوان به آلات جنگی نیازمند شد و فهمید که نیاوردن و جا گذاشتن آن آلات، چه اشتباه بزرگی بوده است. فرهاد چهارم پادشاه پارت ها که به طرف شیز، همراه با سپاه بزرگی حرکت می کرد، سواره نظامی را مأمور کرد که بروند و آن آلات جنگی را بگیرند. پارت ها به سپاه رومی حمله کرده و اسیران بسیار بگرفتند. مادها هم که در محاصره بودند به پارت ها پیوسته، رومی ها مجبور به عقب نشینی شدند.
طبری می نویسد «چون بهرام گور به جنگ ترکان خزر که در آن سوی کوه های قفقاز بودند می رفت از آذربایجان رفت که بتواند در آتشکده شیز عبادت کند. بعد از پیروزی در جنگ با ترکان در بازگشت آنچه یاقوت و گوهر در تاج خاقان بود و شمشیر او که مروارید و گوهرنشان بود و زیورهای فراوانش را به آن آتشکده پیشکش کرد و خاتون زن اسیر شده خاقان را، به خدمت آن آتشکده گماشت.
اقامتگاه تابستانی خسروپرویز ظاهرا در نواحی دریاچه ارومیه در سر راه مراغه و تبریز در نزدیکی لیلان بوده است. در نزدیکی آن کوه آتشفشانی بوده که آتشکده آذرگشسپ به واسطه گازهای قابل اشتعال آن روشن می شده است. در دوره ساسانی معمولا یکی از مرزبانان را به حکومت آذربایجان می گماردند. در اواخر آن دوره حکومت آذربایجان در دست خاندان (فرخ هرمزد) بود و پایتخت آن (شیز) یا (گنزب) نام داشت که مطابق با ویرانه های لیلان در جنوب شرقی دریاچه ارومیه گزارش شده است.
با استقرار امپراتوری ساسانی در ایران و رواج آیین زرتشی اوج شکوه و آبادانی این شهر آغاز گردید. ساختمان آتشکده آذرگشنسب به عنوان نماد اقتدار آیین زرتشت باعث رشد و توسعه دوباره شهر گردید. این آتشکده که مختص پادشاهان و سرداران بوده موقعیت جنگجویان را حفظ می کرده و به عنوان نماد وحدت کشور از احترام بالایی برخوردار بوده به طوری که بعد از پادشاهان اشخاصی از خاندان ساسانی پیاده به این محل آمده و ضمن زیارت تاج شاهی را بر سر می گذاشتند. آذرگشنسب به عنوان مهم ترین معبد زرتشتیان مورد احترام حکومت و مردم آن دوره بوده، آتش جاودان این آتشکده حدود 7 قرن نماد اقتدار آیین زرتشت بوده، در عصر سامانیان شهر شامل 3 بخش عمده بود: 1.تالارها-کاخ ها، 2.ساختمان آتشکده، 3.خانه های مسکونی.
شیز در زمان ساسانیان به جهت همین آتشکده تقدس خاصی پیدا کرد و شهر به صورت مجموعه مذهبی درآمد، به طوری که طبقه خاص از روحانیان مذهبی که در آیین زرتشت از آن ها به عنوان (موبد) نام برده می شود در خانه های مسکونی شهر ساکن شده اند. به دلیل اقتدار و شکوهی که این آتشکده داشت مردم منطقه آن را تخت سلیمان نامیدند. از آن پس در تمام کتاب ها و آثار باقی مانده نام آتشکده آذرگشنسب کمتر دیده شده است. این آتشکده در دوره خسرو اول اهمیت بالایی به دست آورد. در دوره حکومت خسرو پرویز که مورخان غرب او را خسرو دوم می نامند، در نبردی طولانی که میان ساسانیان و دولت روم شرقی روی داد، خسرو پرویز سوریه و آسیای صغیر را تحت فرمان درآورد و «صلیب واقعی اورشلیم» را به شیز آورد. این شهر در سال 624 میلادی در حمله ارتش روم شکست و سپاهیان خسرو پرویز مورد غارت و تخریب قرار گرفت و به دستور هراکلیوس شیز تخریب شد و صلیب واقعی دوباره به اورشلیم بازگشت. پس از آن واقعه به خصوص اوایل ظهور اسلام شیز اعتبار خود را از دست داد.
در سال 623 میلادی هراکلیوس به منظور جلوگیری از پیشرفت سپاه فاتح ایران و دفع حمله آوارها، از طریق آسیای صغیر با نیروهای خود به قفقاز حمله ور گشت. هراکلیوس نخست ارمنستان را فتح کرد و پس آنگاه ناحیه گنزک را به تصرف درآورد. هرقل در آذربایجان که در آن ایام، برحسب روایات مغان، زادگاه زرتشت به حساب می آمد، با شوقی انتقام جویانه و به تلافی این که سپاهیان خسروپرویز و یهودیان اورشلیم، در سال 614 میلادی، مزار عیسی مسیح را در اورشلیم با خاک یکسان کرده بودند، مقدس ترین مکان مذهبی زمان ساسانی، یعنی آتشکده آذرگشسپ را با خاک یکسان کرد.
شرح ویرانی شیز و آتشکدهٔ آن در کتاب تاریخ امپراتوری صغیر، نوشته شارل لبو فرانسوی آمده است. تخت طاقدیس یا تخت طاق ویس که وصف آن در شاهنامه آمده است، یکی از شگفتی های شیز بوده است که توسط هرقل ویران شد. تاریخ نویسان شرح آن را که توسط صنعت گران سراسر کشور، از عاج و طلا و جواهرات، ساخته شده بود، با آب و تاب تمام نوشته اند. شارل لبو درباره تخت طاقدیس می نویسد «هراکلیوس و گروهی از تازیان که مزدورش بودند و پیشاپیش لشکریانش می رفتند بر پیشروان سپاه ایران تاختند و چنان هراس انگیختند که خسرو همان دم با همه لشکریانش گریخت. هراکلیوس بی مانع وارد گنزک شد. می گفتند که زرتشت در این سرزمین به دنیا آمده و در آن جا زیسته است. مجسمه بسیار بزرگی از خسروپرویز با غرور در میان کاخ در زیر گنبدی که نمایش آسمان بود، نشانده بودند، در گرداگردش خورشید و ماه و ستارگان دیگر را می دیدند، همراه با فرشتگان که چوب به دست داشتند. به وسیله بعضی دستگاه ها باران می ریخت و تندر به صدا در می آمد. هراکلیوس همه را، همراه با 3 هزار خانه اطراف آتشکده، دستخوش آتش کرد.»
در زمان ساسانیان ایرانیان 3 آتشگاه بزرگ و برجسته داشتند. نام آتش هایی که در این آتشگاه ها نگه داری می شد یکی بُرزین مهر به معنای آتش عشق والا و ویژه برزیگران بود که در نزدیکی نیشابور خراسان جای داشت. سومی آتشکده آذرگشسپ که در تکاب آذربایجان قرار داشت. آتشکده آذرگشسپ ویژه ارتشیان بود و در شهر و محلی به نام شیز یا گَنجَک بر روی کوه اَسنَوند قرار داشت.
آذرگشنسپ به معنای آتش اسب نر است. بر پایه افسانه های ایرانی این آتشگاه بدین علت این طور نامیده شده است که کیخسرو هنگام گشودن بهمن دژ در نیمروز با تیرگی شبانه که دیوان با جادوی خود پدید آورده بودند روبرو شد. آنگاه آتشی بر یال اسب وی فرود آمد و جهان را دیگر باره روشن کرد و کیخسرو پس از پیروزی و گشودن بهمن دژ، به پاس این یاوری اهورایی، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جایگاه به نام آتش اسب نر (گُشسب یا گُشنسب) نامیده شد. این محل هم اکنون تخت سلیمان نام دارد.
مجموعه بناهای تاریخی در تخت سلیمان در اطراف دریاچه ای طبیعی ساخته شده است. آب این دریاچه که از عمق بیش از 120 متری از درون زمین به سطح می آید و به زمین های اطراف می ریزد دارای املاح زیادی است که آن را برای آشامیدن و کشاورزی نامناسب کرده است. رسوب های حاصل از این املاح در طی قرن ها، لبه دریاچه را شکل داده و متغیر کرده است.
آثار و بناهای دوره های اشکانیان و ساسانی و ایلخانان مغول در این محل یافت شده است. مهم ترین آثار به جامانده آن آتشکده و تالارهای دوره ساسانی است. برخی آثار ساسانی دیگر نیز در کوه بلقیس و زندان سلیمان در نزدیکی تخت سلیمان ساخته شده است. کاوشگاه باستانی شیز از سوی یونسکو به عنوان میراث جهانی شناخته شده است و طرح های بزرگی برای بازسازی و کاوش در آن در دست اجراست.
