بن سای مجموعه ای از باغبانی و هنر

بن سای مجموعه ای از باغبانی و هنر است که به واسطه آن گیاه با یک تغییر شکل تحمیل شده به یک مجسمه زنده تبدیل می شود. هنرمند با استفاده از مفاد زیبایی، وهمی از طبیعت را در غالب شکل مینیاتوری پدید می آورد.

بن سای یک آرایش غیرطبیعی نیست بلکه در قالب یک تغییر شکل ساده، طبیعت اصلی را ذهن آدمی تداعی می کند. بن سای در اصل واژهای ژاپنی و به معنی کاشت گیاهان در گلدانهای کم عمق است. به این ترتیب که گیاه در گلدانهایی کم عمق با خاک کم و در شرایط محدود کننده از نظر رشد قرار می گیرد و با آرایش زیبا و تربیت صحیح به درختی مسن ولی کوچک تبدیل می شود. برای تحقق این هدف تمام قسمتهای گیاه اعم از ریشه ها، تنه، شاخه ها، میوه ها و گلها حایز اهمیت هستند.

تاریخچه پیداش بن‌سای

واژه‌ بن‌سای دارای دو قسمت «بن» و «سای» به معنای «یک گیاه درون ظرف» است. چینی‌ها اولین کسانی بودند که استفاده از زیبایی‌ درختچه‌های طبیعی را در خانه‌ها و باغچه‌های خود رواج دادند و این‌کار را با انتقال درختچه‌های کوچک به داخل گلدان‌ها و ظروف زیبا و دکوراتیو انجام می‌دادند. البته همزمان، ژاپنی‌ها نیز کاشت درختچه‌های زینتی بن‌سای را با ظرافت کامل اجرا می‌کردند.

پیدایش درختچه‌های بن‌سای به اوایل قرن چهاردهم بازمی‌گردد. به‌ تدریج ایده‌آل‌ها و فلسفه بن‌سای در طی سا‌ل‌ها دست‌خوش تغییراتی شد. برای ژاپنی‌ها بن‌سای بیانگر آمیزش و ترکیب عقاید کهن و قدرتمند با فلسفه‌های شرقی در مورد هماهنگی و هارمونی موجود بین انسان، روح و طبیعت است.

در ابتدا تنها خانواده‌های برتر و دارای مرتبه بالای اجتماعی در ژاپن از بن‌سای در مراسم‌ و مناسبت‌های خاص استفاده می‌کردند. این گیاه پیچیده به طور دائم در فضای بیرون خانه قرار داده نمی‌شد. با مرور زمان انواع بن‌سای‌ با سبک‌های مختلف که هر کدام به مقدار زیادی نسبت به نوع دیگر دارای تنوع بودند به‌وجود آمدند. هنر کاشت و پرورش بن‌سای ادامه یافت؛ تا اینکه در قرن 17 و 18 ژاپنی‌ها در این هنر به اوج موفقیت رسیدند. در این زمان بن‌سای کماکان جایگاه و ارزش خود را به‌عنوان درکی عمیق از طبیعت حفظ کرد؛ اما عمق ظروف کاشت بن‌سای کمی از حالت قدیمی کمتر شد.

بن‌سای تقریبا نوعی هویت و شناسنامه برای هنر ژاپنی‌ها محسوب می‌شود و هنوز هم افراد با استفاده از آن در مجالس و مناسبت‌های مهم بر اهمیت قدمت این درختچه‌ها تاکید دارند؛ برخی افراد در ژاپن نیز با جمع کردن مجموعه‌ای از انواع مختلف بن‌سای به ترویج هنری که نماینده  فرهنگ و سنت آن‌هاست می‌پردازند. هنرمندان ماهر در کاشت و پرورش بن‌سای به‌تدریج با اشاره به فرهنگ‌های مختلف دیگر در هنر بن‌سای و اضافه کردن عناصر دیگر از قبیل صخره‌ها پرداختند.

واژه بن‌سای به‌سرعت توسط توریست‌هایی که به ژاپن سفر می‌کردند در سرتاسر جهان منتقل شد و از آن به‌عنوان درختچه کوچکی که گویی تقلیدی ظریف و کوچک از درختان بلند و بزرگ موجود در طبیعت در گلدان‌های کوچک است یاد شد.

سپس بن‌سای با حضور در نمایشگاه‌هایی در لندن و پاریس بیشتر و بهتر به افراد معرفی شد و به‌خصوص حضور بن‌سای در نمایشگاه بزرگ جهانی در پاریس در سال 1900 چشم جهانیان را به هنر بن‌سای گشود. در پی آن، روش‌های کاشت‌ و پرورش و نگهداری از این درختچه‌های زینتی به علاقه‌مندان با هر ملیت و فرهنگی آموزش داده شد و تنوع در کاشت انواع بن‌سای‌ به‌ تدریج بیشتر شد. امروزه بن‌سای در چین و ژاپن بیانگر فرهنگ و سنت آ‌نها است و دیگر بر خلاف گذشته دور، نگه‌داری و استفاده از زیبایی‌های این گیاه تنها مختص طبقه بالای جامعه نیست بلکه تمام افراد می‌توانند از این گیاه آپارتمانی و هنری در خانه خود نگه‌داری کنند.

کاشت و نگه‌داری بن سای

بن‌سای به روندی گفته می‌شود که از راه آن درختچه یا گیاه تنومندی برای کاشت و نگه‌داری درون گلدان آماده می‌شود. بن‌سای در حقیقت یعنی تعادل بین ریشه و اندام هوایی و به‌عبارتی دیگر، ترکیبی از علم باغبانی و هنر است. یکی از نکات مهم برای نگه‌داری گیاه بن‌سای آن است که به ‌غیر از اجزای اصلی‌ در ظرف، باید هر چیز دیگری را از آن حذف کنید. این‌ کار به‌‌ نوعی پالایش گیاه است که یکی از اقدامات نمادین در فلسفه‌های ژاپنی محسوب می‌شود.

ژاپنی‌ها در پرورش بن‌سای بر تعادل نظم و فرم دادن آن به حالت مثلثی شکل در قسمت خارجی تاکید دارند که آن نیز خود، نوعی نماد است. نمونه‌های فراوانی از نتیجه این روند در مراکز پرورش گل ‌و گیاه دیده می‌شود. جذابیت این روش این است که نمونه‌ای کوچک، ولی بالغ از یک گونه بزرگ‌قامت را می‌توانید در داخل یک گلدان سینی مانند مشاهده کنید. این روش، گیاه خانگی ایده‌آل را در دسترس شما قرار می‌دهد.

دو گونه روند برای بن‌سای شناخته شده است:

1. بن‌سای باغچه‌ای یا خارج از خانه؛ که در این روند، گونه‌های گیاهی شناخته شده‌ای مانند کاج‌ها، افراها، سرو کوهی و… به‌کار می‌رود و تنها برای مدت کوتاهی در زمستان به درون خانه آورده می‌شوند و باید حتما در فضای باز نگه‌داری شوند.

2. بن‌سای درون خانه‌ای و آپارتمانی، که در سال‌های اخیر رواج یافته است. فرق این دو آن است که برای روند پرورش بن‌سای آپارتمانی از گیاهانی استفاده می‌شود که در مقابل سرما و یخبندان حساس هستند و بنابراین درون خانه‌ها سال‌ها به رشد و نمو خود ادامه می‌دهند.

در روند پرورش بن‌سای لازم نیست که از گونه‌های گیاهی کوتاه قامت استفاده شود. اینها گیاهانی هستند که با مراقبت کاشته شده و پرورش یافته‌اند و از رشد طبیعی خود برخوردارند. البته این‌کار مستلزم مهارت و صرف وقت است که در نهایت گونه‌های تماشایی و گران‌قیمتی رادرون گلدان‌های مخصوص به نمایش می‌گذارند. انواع این گیاه که در فروشگاه‌های ایران عرضه می‌شود، بیشتر وارداتی هستند که از طریق پیوندهای جوانه‌ها بر روی ساقه‌های ضخیم و فرم‌دار، آن را به شکل بن‌سای در آورده‌اند که به هیچ‌وجه جنبه هنری ندارد.

انتخاب محل بن‌سای در خانه

یکی از نکات مهم نگه‌داری بن‌سای در خانه، محل مناسب برای آن است. زیرا باعث می‌شود که گیاه برای سال‌ها سالم و شاداب بماند و به شما انرژی مثبت دهد. برعکس، اگر محل انتخاب شده برای گیاه مناسب نباشد، نه تنها به‌ خوبی رشد و نمو نمی‌کند، بلکه سرانجام پژمرده خواهد شد. عواملی مانند نور، سایه، نحوه آبیاری، رطوبت و حتی میزان تحمل گیاه در صورت سهل انگاری کوتاه مدت می‌تواند بر عمر گیاه موثر واقع شود.

چند نکته برای خرید و نگهداری بن‌سای

– حتما گیاه بن‌سای را در فصل بهار که زمان رشد و شکوفایی آن است بخرید. از فروشنده محل نگه‌داری (داخل آپارتمان یا فضای باز) و سایر نیازها و همچنین نام گیاه را بپرسید تا بتوانید به‌خوبی از آن نگه‌داری کنید.
– نور مورد نیاز گیاه چه در داخل خانه و چه در فضای باز مناسب باشد.
– با یک انگشت ساقه‌ گیاه را کمی فشار دهید، در صورتی ‌که سفت و محکم نباشد، به اصطلاح ریشه در داخل خاک لق باشد، یا رشد آن به اندازه کافی صورت نگرفته یا ریشه در حال پوسیدن است که خرید آن پیشنهاد نمی‌شود.
– به دقت به برگ‌های آن نگاه کنید که از نظر اندازه و سالم بودن؛ برگ‌ها و ساقه‌ها با هم مطابقت داشته باشند.
– برای پی بردن به بیماری حشره‌زایی و آلوده نبودن به بیماری، نوک شاخه‌ها یا برگ‌ها و محل‌هایی که برگ‌ به ساقه متصل است و همچنین زیر برگ‌ها را به دقت بررسی کنید که آفت نداشته باشند.
– پس از انتخاب گیاه، از فروشنده بخواهید آن را با روزنامه یا کاغذ کاملا بپوشاند. به‌ طوری که نور مستقیم آفتاب به آن نتابد و از باد کولر اتومبیل دور باشد. در زمستان نیز شیشه‌های اتومبیل بالا باشد. تغییر درجه حرارت ناگهانی گیاه، باعث ریزش برگ‌های آن می‌شود.
– پس از ورود به خانه روزنامه‌ها را جدا کنید. نخستین کار برای اینکه اثر انتقال ناگهانی از گلخانه به خانه را (تغییر محیط زیست) تا اندازه‌ای خنثی کنید و گیاه با آب‌وهوای مکان جدید سازگار شود، روزی یکی دو بار در گرم‌ترین ساعات روز با آبی که فاقد کلر باشد و روزانه یکی دوبار با آب‌فشان روی برگ‌های آن را اسپری کنید و با همین آب آن‌ را آبیاری کنید.
– ظرفی فاقد درپوش را پر از آب کنید و در گوشه‌ای به مدت 24 ساعت کنار بگذارید تا کلر آن پریده و از آن آب برای گیاه استفاده کنید.
– از کود دادن به گیاه برای مدتی خودداری کنید و چنانچه پس از گذشت چند روز، چند برگ از برگ‌های تحتانی آن زرد و پژمرده شد نگران نباشید؛ چون این حالتی است که گیاه برای بقای خود در محیط جدید به‌وجود می‌آورد. طبیعی است که گیاه در طی پذیرش شرایط محیط جدید، برگ‌های پیر و پایینی خو را از دست بدهد و برگ‌های جوان و تازه را که دمبرگ قوی‌تر دارند و معمولا در قسمت بالای ساقه‌ها می‌رویند حفظ کند.
– هرگز برگ‌های زرد را از ساقه جدا نکنید چون بهتر است این‌کار به‌طور طبیعی و به‌تدریج توسط خود گیاه انجام شود؛ زیرا گیاه قبل از دفع برگ‌ها، منفذی را که از جدا شدن دمبرگ از ساقه پدید می‌آورد می‌بندد و هیچ‌گونه خراشی باقی نمی‌ماند تا مورد حمله میکروب‌های عفونت‌زا قرار گیرد. ولی چنانچه بیشتر از دو یا سه برگ گرفتار زردی شوند، نشانه این است که در آبیاری گیاه افراط یا سهل‌انگاری کرده‌اید یا احتمالا گلدان را در محل تاریکی قرار داده‌اید.
– از قرار دادن هر دو گونه بن‌سای در معرض کوران هوا نیز خودداری کنید. بدیهی است گیاه خریداری شده اگر آپارتمانی باشد، باید آن را در پرنورترین قسمت آپارتمان قرار دهید و گیاه فضای باز را در بالکن یا در حیاط در محلی آفتابگیر قرار دهید و همچنین به علت کوچک بودن گلدان بن‌سای، هر روز به آبیاری و اسپری آب روی برگ‌ها اقدام کنید.

پشت و روی یک بن سای

بنسای را نباید به صورت یک گیاه طبیعی در گلدان رها کرد. بلکه باید آن را طبق طرح مورد نظر کاشت و تربیت کرد. بن سای باید در نظر یک ناظر به خوبی جلوه گری کرده و قسمت جلو و پشت آن با هم فرق کند. کاملترین قسمت، قسمت جلو است. برآمدگی تنه نباید در جلو قرار گیرد. انتهای تنه باید قابل رویت بوده و تنه در یک طرف انحنا داشته باشد. نوک ساقه یا راس در قسمت جلو باید به طرف ناظر باشد. در قسمت جلو نباید شاخه ها درهم پیچیده باشند. همچنین نباید به طرف جلو رشد کنند و باید تمام شاخه ها به وضوح قابل دید باشند. قسمت پشت، عمق مشخص و دیدگاه سه بعدی به گیاه می دهد، لذا یک یا دو شاخه در این قسمت تعبیه می گردد.

طرق مختلف پرورش بن سای

1- مابوری یا پرورش نهالی که از طبیعت گرفته می شود.
2- پرورش نهالی که از طریق خوابانیدن به وجود می آید.
3- پرورش نهالی که از طریق جدا کردن به وجود می آید.
4- پرورش نهالی که از قلمه زدن به وجود می آید.
5- پرورش نهالی که از طریق پیوند زدن به وجود می آید.
6- پرورش نهالی که از طریق کاشت بذر به وجود می آید.
7- پرورش نشا که از یک خزانه فراهم شده است.

مشهورترین بن ساهای ژاپنی به همین طریق پرورش یافته اند. نهالی که در طبیعت به دلیل شرایط نامناسب رشد، خود به خود کوتاه و کوچک مانده است، برای مبدل شدن به یک بن سای زیبا تنها احتیاج به یک تربیت صحیح دارد. گیاهانی نظیر کاج سیاه ژاپنی، کاج قرمز ژاپنی، کاج سوزنی، عرعر و … را می توان از این طریق بن سای نمود.

مزیت این روش، صرفه جویی در وقت است. زیرا برای تهیه بن سای از طریق کشت بذر، حداقل به 5 الی 10 سال زمان نیاز داریم. در ژاپن گیاهانی را که با توجه به خصوصیات بن سای از طبیعت جمع آوری می کنند، «آراکی» می نامند. بسیاری از گیاهانی که در صخره ها و کوهستان های مناطق گرمسیری و معتدل در شکاف صخره ها رشد کرده اند، به علت شرایط خاص موجود در منطقه و محیط کشت، خود به خود بن سای و تبدیل به درختانی مسن، با ارتفاع کم شده اند.