طبق تعریف انجمن جهانی اکوتوریسم، «اکوتوریسم سفری است مسئولانه به مناطق طبیعی که موجب حفظ محیط زیست و بهبود زندگی مردم محلی شود.» اکوتوریسم یکی از انواع فعالیت های گردشگری و از زیرمجموعه های «طبیعت گردی» است که بنا به تعریف ارائه شده، سه موضوع و معیار مهم، آن را از سایر انواع گردشگری متمایز می سازد: اول، سفر مسئولانه و بدون تخریب محیط زیست، دوم، حفظ فرهنگ و محیط زیست و سوم، بهبود وضعیت اقتصادی مردم بومی و محلی.
به دلیل اینکه این نوع از گردشگری کم ترین اثر منفی را در طبیعت بر جای میگذارد و کاملا مطابق با اصول توسعه پایدار است، از آن به عنوان «توریسم پایدار» نیز یاد می شود. اکوتوریسم در قرن حاضر از چنان اهمیتی برخوردار است که سازمان ملل متحد، قرن 21 را «قرن اکوتوریسم» نامیده است.
اکوتوریسم به محیط زیست، منابع طبیعی و تنوع زیستی، ارزش اقتصادی می دهد. بنا بر آمارهای جهانی گردشگری، رشد اکوتوریسم در مناطق مختلف، سالانه از 10 تا 30 درصد متغیر است و شمار اکوتوریست ها حدود هفت درصد از کل گردشگران را تشکیل می دهد بنابراین اکوتوریسم آینده ای پر رونق در صنعت گردشگری به ویژه در کشورهای مستعد خواهد داشت.
مشارکت جوامع محلی در مبحث اکوتوریسم از ضروریات اجرای طرح های گردشگری در یک منطقه است. این مشارکت می تواند به صورت استفاده از توانمندی های افراد محلی به عنوان راهنمایان اکوتوریسم و راهنمای محلی، همکاری در حفاظت از محیط زیست و طبیعت و استفاده از خدمات آن ها مانند فروش و ارائه سوغات محلی، صنایع دستی و محصولات کشاورزی و همچنین استفاده از اقامتگاه های محلی و روستایی باشد.
در صورتی که در طبیعت گردی و اکوتوریسم اصول حفاظت از محیط زیست رعایت نشود، مطمئنا به دلیل اینکه گردشگر به صورت مستقیم با طبیعت بکر، درختان، گیاهان و حیات وحش در ارتباط است، می تواند اثرات مخربی بر محیط زیست طبیعی و همچنین جوامع انسانی اطراف داشته باشد و این شعار که اساس اکوتوریسم نیز هست، حتما باید مورد توجه طبیعت گردان قرار گیرد: «در طبیعت چیزی به جا نگذارید، جز رد پا؛ از طبیعت چیزی با خود نبرید، جز عکس و خاطرات زیبا؛ در طبیعت چیزی را نکشید، جز وقت».
در حال حاضر و با توجه به اوضاع سیاسی و اقتصادی کشور، گردشگری و به تبع آن اکوتوریسم می تواند یکی از بهترین گزینه ها جهت برون رفت از بحران و رونق دهنده اقتصاد تک قطبی (صادرات نفت) کشور باشد. بی تردید از بین رفتن تحریم ها، تأثیر مثبتی بر اقتصاد کشور و در رأس آن صنعت گردشگری خواهد داشت و حضور گردشگران خارجی فرصت مناسب و مغتنمی برای شناساندن پتانسیل های گردشگری ایران است. این در حالی است که ایران به دلیل تنوع در اقلیم و آب و هوا و وجود انواع زیستگاه های مختلف، از لحاظ جاذبه های طبیعی جزء پنج کشور اول دنیا بوده اما از لحاظ سطح درآمد و تعداد توریست، کمتر از 0.5 درصد آمار جهانی را به خود تخصیص داده است. در صورتی که استفاده از این فرصت ها و پتانسیل های موجود در دستور کار مسئولان و متولیان امر قرار گیرد، به طور حتم در آینده شاهد پیشرفت های شگرفی در این زمینه خواهیم بود.
استان خراسان رضوی با وسعت 11.5 میلیون هکتار، یکی از پهناورترین استان های کشور است؛ وجود اختلاف ارتفاع حدود 3000 متر بین بلندترین و پست ترین نقطه، وجود زیستگاه های متفاوت (کوهستان های مرتفع، بیابان، دشت های وسیع و کویری) در کنار هم، اقلیم و آب و هوای متنوع و وجود گونه های گیاهی و جانوری فراوان، باعث شده این استان از جاذبه های طبیعی فراوانی برخوردار باشد و جایگاه مناسبی را در سطح کشور از آن خود نماید.
از جمله پتانسیل های دیگر این استان در بحث اکوتوریسم می توان به وجود کوه، صخره، جنگل، گونه های گیاهی و دارویی، درختان با ارزش ارس (سرو کوهی) در هزار مسجد و کماس، جنگل های پسته وحشی در سرخس، رودخانه ها، چشمه های آب گرم، آبشار مانند آبشار اخلمد در روستای اخلمد، غارهایی چون غار مغان، سد، رودها، روستاهای هدف گردشگری، مناطق نمونه گردشگری و مناطق تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست، حیات وحش و تنوع زیستی غنی و … اشاره کرد.
در حال حاضر استان خراسان رضوی با مجموع 41 منطقه تحت مدیریت زیر نظر اداره کل حفاظت محیط زیست شامل یک پارک ملی (پارک ملی تندوره درگز)، سه اثر طبیعی ملی، سه پناهگاه حیات وحش، 21 منطقه حفاظت شده و 13 منطقه شکار ممنوع از لحاظ تعداد، بیش ترین منطقه را در سطح کشور دارد. این مناطق که دارای جاذبه های طبیعی فراوان و از بکرترین تفرجگاه های استان محسوب می شوند؛ مساحتی حدود دو میلیون و 400 هکتار از سطح استان (معادل 21 درصد) را در بر می گیرد. وجود تنوع زیستی غنی و انواع و اقسام مهره داران، درختان و گیاهان شاخص، امکان حضور افراد علاقه مند به فعالیت های طبیعت گردی، پرنده نگری، مشاهده حیات وحش، تحقیقات علمی و پژوهشی و … را فراهم می سازد.
طبق قوانین و مقررات جاری، هر گونه سرمایه گذاری و اجرای فعالیت های طبیعت گردی و گردشگری در مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط زیست، پس از انجام طرح های مدیریت مناطق (توجیهی و تفصیلی) و مشخص شدن محدوده گردشگری مدنظر امکان پذیر است.
سازمان حفاظت محیط زیست به صورت مشترک با سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و سایر سازمان های ذی ربط تلاش دارد تا مباحث طبیعت گردی را ساماندهی کند به همین منظور «کمیته ملی طبیعت گردی» با هدف توسعه گردشگری پایدار در ایران از سال 1384 در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تشکیل شده است. در حال حاضر هم طی امضاء تفاهم نامه بین سازمان حفاظت محیط زیست و سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، مقرر شده کمیته های هماهنگی طبیعت گردی در استان ها تشکیل و موضوع طبیعت گردی را ساماندهی و مدیریت کنند.
در استان خراسان رضوی علاوه بر علاقمندی فراوان در زمینه طبیعت گردی و اکوتوریسم، وجود پتانسیل های فراوان و افزایش تقاضا طی چند سال گذشته، متأسفانه تاکنون به صورت رسمی فعالیتی انجام نشده و آمار دقیقی از گردشگران و فعالان این حوزه در دسترس نیست. تنها تورهای یک روزه و چند روزه (گلگشت) به صورت پراکنده و بدون حضور راهنمایان طبیعت گردی و گاه رعایت نکردن اصول زیست محیطی، در سطح استان انجام می گیرد.
در بین افرادی که با طبیعت در ارتباط هستند، افراد علاقه مند و دلسوز از جمله ورزشکاران، کوهنوردان، غارنوردان، سازمان های مردم نهاد و … به صورت خودجوش و با نهایت تلاش نسبت به حفظ محیط زیست و جلوگیری از آلوده سازی آن دوشادوش نیروهای محیط زیست فعالیت می کنند.
برای رونق این صنعت نیاز به متخصص و مدرس در این زمینه، تأمین زیرساخت ها و امکانات مناسب، وجود دانشگاه ها، آموزشگاه های تخصصی و برگزاری دوره های آموزشی، وجود راهنمایان اکوتوریسم و طبیعت گردی و آموزش جوامع محلی، مشارکت و همکاری سازمان ها و نهاد های ذی ربط و مرتبط با موضوع گردشگری، تخصیص اعتبارات و بودجه لازم، حمایت از بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری، فرهنگ سازی و از همه مهم تر بازاریابی و تبلیغات مطلوب در سطح ملی و بین المللی است.
با توجه به ورود سالانه حدود 27 تا 30 میلیون زائر و مسافر و حدود 1.5 میلون نفر توریست خارجی به مشهد، رونق گردشگری طبیعت و صنعت اکوتوریسم، مدت ماندگاری زائر و توریست در استان و به ویژه شهر مشهد را افزایش داده و فرصت های شغلی و اقتصادی فراوانی را فراهم خواهد کرد.
نویسنده: محمد مهدی توکلی
