پناهگاه کوهنوردی به بنایی گفته می شود که در ارتفاعات کوهستان با هدف ایجاد سرپناه و امکانات اولیه برای کوهنوردان یا طبیعت گردها ساخته شده است.
اولین پناهگاه کوهستانی ایران
بناهایی از این دست در کوه های ایران از گذشته های دور و با شروع کوهنوردی ساخته شده اند. اولین پناهگاه کوهنوردی ایران در سال ۱۳۲۷ در محل اسپیدکمر در ارتفاع ۲۸۱۰ متری بین راه اوسون و قله توچال توسط کوهنوردان ساخته شد. در آن زمان حمل مصالح ساختمانی تا اوسون به وسیله قاطر و مابقی راه با کمک کوهنوردان صورت گرفت. اولین جانپناه های ایران عموما از سنگ ساخته شده اند تا دشواری کمتری برای حمل مصالح داشته باشند. به تدریج برای ساخت برخی جان پناه ها از اسکلت فلزی نیز استفاده شد.
همواره کوهنوردی در برخی مناطق ایران مانند مازندران، تهران، مشهد و همدان پویاتر بوده است. در سال ۱۳۴۵ ساخت پناهگاه میدان میشان در دامنه الوند موجب رونق بیشتر کوهنوردی همدان شد. پس از مدت کوتاهی قرارگاه ها و مجتمع های کوهستانی دیگری در کوهپایه و دامنه های قلل مهمی چون دماوند و علم کوه نیز ساخته شدند.
هدف از ساخت پناهگاه کوهنوردی
در ابتدا هدف اصلی ساخت جانپناه ها در ایران، حفظ جان کوهنوردان و ایمنی آن ها در صعودهای دشوار به قله های بلند بود. اختلاف ارتفاع و طول مسیر زیاد برای صعود بویژه در فصل زمستان گاهی باعث از دست رفتن جان کوهنوردان می شد و وجود جانپناه در میانه راه غنیمتی بود. اما بعدها پناهگاه های بزرگ تری نیز ساخته شدند.
با گذشت زمان مخالفت هایی با ساخت بناهایی از این دست در کوهستان صورت گرفت. حفظ محیط زیست بکر کوهستان در برابر آلودگی های ناشی از ساخت پناهگاه کوهنوردی و شلوغ شدن محیط کوهستان با ساده تر شدن صعود مهم ترین دلیل بود اما از نظر علم کوهنوردی نیز نباید یک کوهنورد با اتکا به جانپناه و بدون وسایل کافی صعود کند. باره ها پیش آمده است که کوهنوردان به امید پناهگاه با کم ترین وسایل شبمانی صعود کرده اند و به دلیل هوای نامساعد یا گم شدن، جان خود را از دست داده اند.
پناهگاه کوه تفتان با نام صبح در ارتفاع 3250 متری واقع شده است. در زیر پناهگاه کوه تفتان، چشمه کوچکی از آبگرم به رسوبات گوگردی جاری است. پناهگاه تفتان دارای دو منبع آب است که آب شیرین در آن ذخیره می کنند. مسیر از بالای پناهگاه تا قله به صورت یک پاکوب کوچک مشخص است.
تفاوت جانپناه، پناهگاه و خانه کوهنورد
تعاریف در ایران تناقض زیادی دارند. برای مثال گاهی ممکن است امکانات پناهگاهی در حد یک جانپناه و گاهی نیز بیشتر از یک مجتمع کوهستانی باشد. حتی گاهی ممکن است نام مجتمع کوهستانی برای یک بنای کوچک به کار رود اما در عرف کوهنوردی ایران، اقامتگاه های کوهنوردی با مفاهیم زیر شناخته شده هستند.
بیشتر بخوانید: قانون پناهگاه در کوهنوردی و پیام آن برای زندگی
تعریف جانپناه چیست؟
بنایی بسیار کوچک در حد ظرفیت چند کوهنورد (متوسط 10 الی 15 نفر) و کوچک تر از پناهگاه کوهنوردی است و تنها برای محل خواب و استراحت می توان از آن استفاده کرد. جانپناه ها معمولا در نقاط مرتفع و بسیار استراتژیک از سنگ یا بدنه فلزی در کوهستان ساخته می شوند. درب جانپناه ها معمولا برای استفاده عموم کوهنوردان باز است هر چند گاهی به دلیل حجم برف یا متروکه شدن، غیر قابل استفاده هستند. جانپناه خرسان با ۴۷۰۰ متر ارتفاع در علم کوه یکی از مشهور ترین جانپناه های ایران است.
تعریف پناهگاه چیست؟
پناهگاه کوهنوردی بنایی بزرگ تر از جانپناه است و علاوه بر حفظ جان کوهنوردان دارای ظرفیت تعداد بیشتر بین ۱۰ تا ۵۰ نفر را داراست. پناهگاه ها نیز در نقاط استراتژیک کوهستان ساخته می شوند اما سعی می شود نزدیک به چشمه در محلی نسبتا مسطح یا دارای ارتفاع کمتر ساخته شوند. پناهگاه کوهنوردی به نسبت جانپناه ممکن است امکانات بیشتری مانند سرویس بهداشتی، کفپوش، تختخواب، موتور برق یا برق خورشیدی، سیستم گرمایش، باکس کمک های اولیه و … نیز داشته باشد.
پناهگاه های کوهنوردی گاهی دارای مسئول و کلیددار هستند بر حسب میزان امکانات ممکن است درب پناهگاه ها برای استفاده عموم همیشه باز باشد. با این وجود برخی از آن ها مانند پناهگاه صبح تفتان و بارگاه سوم دماوند نیاز به رزرو دارند.
پناهگاه شیرکوه یزد، پناهگاه قله یخچال همدان، پناهگاه جنوبی سبلان، پناهگاه صبح تفتان، پناهگاه بارگاه سوم دماوند و پناهگاه سرچال در علمکوه نمونه های خوبی در ایران هستند.
پناهگاه کوهنوردی قله یخچال در سال ۱۳۸۳ در مسیر صعود به قله یخچال از سمت جنوب غربی شهر همدان (دره مرادبیگ) احداث شد.
پناهگاه کوهنوردی قله یخچال در ارتفاع ۳۲۰۶ متری جانمایی شده است. این پناهگاه به پناهگاه صاحب الزمان یخچال نیز مشهور است که از امکانات کامل و خوبی برخوردار بوده تا بتواند نیازهای کوهنوردان و طبیعت گردان را بخوبی پوشش دهد.
تعریف قرارگاه کوهستانی چیست؟
ساختمانی بزرگ تر از پناهگاه کوهنوردی که ظرفیت اقامت ده ها کوهنورد را دارد و معمولا دارای جاده هستند و در کوهپایه ها قرار دارند و نه در دامنه های کوه. در قرارگاه ها و مجتمع های کوهستانی علاوه بر امکانات معمول پناهگاه ها ممکن است خدماتی مانند خوابگاه های مجزا یا اتاق های خصوصی، آشپزخانه، فروشگاه، رستوران، حمام و … نیز به کوهنوردان ارائه شود. برخی مجتمع های کوهنوردی مانند پناهگاه کوهنوردی بارگاه سوم دماوند دارای باند نشستن هلی کوپتر هستند. قرارگاه ها و مجتمع های کوهستانی دارای مسئول و گاهی حتی پرسنل بیشتر از یک نفر هستند. برای استفاده از قرارگاه ها و مجتمع های کوهستانی باید رزرو انجام دهید و یا در محل هزینه پرداخت کنید. قرارگاه ها و مجتمع های کوهستانی ایران محدود به چند کوه شامل دماوند، علم کوه، الوند و … هستند.
خانه های کوهنوردی چه امکاناتی دارند؟
تقریبا همه جانپناه کوهنوردی، پناهگاه کوهنوردی، قرارگاه کوهستانی و مجتمع های کوهستانی زیر نظر هیات های کوهنوردی، فدراسیون کوهنوردی و ارگان های دولتی اداره می شوند. به ویژه در سال های اخیر و با رشد بومگردی و کوهنوردی، اقامتگاه های دیگری توسط افراد و بخش خصوصی در مناطق و روستاهای نزدیک به مسیرهای صعود قلل ساخته شده اند و به کوهنوردان که هزینه پرداخت می کنند سرویس و خدمات مناسبی شبیه به یک مجتمع کوهستانی کوچک می دهند.
کوهنوردان می توانند از امکانات رفاهی ارزان قیمت و ساده اما حیاتی مانند محل خواب، برق، آشپزخانه، حمام و … در این اماکن استفاده کنند. استفاده از خانه های کوهنورد و اقامتگاه های مذکور به دلیل طراحی خاص این اماکن برای کوهنوردان و فقدان داشتن آسیب برای محیط زیست بسیار توصیه می شود و کمک خوبی به اقتصادهای محلی و اکوتوریسم است.
با توجه به نوع استفاده ای که از ساختمان های مختلف ایجاد شده در محیط های کوهستانی می شود، عملا تعاریفی همچون جانپناه یا پناهگاه برای توصیف این سازه ها بیشتر تعارف است. سازه ای که در دل کوهستان آش و سوسیس تخم مرغ برای کوهنوردان آماده می نماید، نه جانپناه و پناهگاه، بلکه یک مجتمع اقامتی رفاهی هست.