منطقه اورامان یا اورامانات

توسط

اورامان (به کردی: هەورامان یا Hewraman) نام منطقه ای کوهستانی در غرب ایران و شرق عراق است که ساکنان آن به گویش هورامی سخن می گویند.

درباره خاستگاه نامگذاری هورامان دیدگاه های گوناگونی مطرح شده که هیچ یک از لحاظ زبان شناسی تأیید نشده اند. از جمله در زبان اورامی هَور به معنی ابر و آما به معنی آمدن است و مفهوم کلی آن جایی که ابرها از آن می آیند. نظریه دیگر واژه اورامان یا هورامان از دو بخش اهورا و «مان» به معنی خانه، جایگاه و سرزمین می داند و آن را سرزمین اهورایی و جایگاه اهورا مزدا تفسیر می کند. «هور» در اوستا به معنی خورشید است. هورامان را می توان جایگاه خورشید هم معنی کرد.

جغرافیای طبیعی و سیاسی

این منطقه بیشتر کوهستانی و دارای دره های پرپیچ وخم و عمیق و رودبارهای بی شمار است. از مجموع آب این چشمه ها و رودبارها دو رودخانه سیروان و لیله پایه ریزی می شوند که در نقطه ای به نام دروله در نزدیکی مرز ایران و عراق به هم می پیوندند. از میان این چشمه ها می توان چشمه بل را نام برد که با دبی 3000 تا 4000 لیتر در ثانیه پرآب ترین آنهاست و به سیروان می ریزد و از سویی رودی که از آن پایه ریزی می شود کوتاه ترین رود جهان است.

هر چند که بخش بزرگی از منطقه اورامان از کوه های بلند و پربرف ساخته می شود. اما در ارتفاعات پائین تر و در دامنه همین کوه ها جنگل های متراکم کم و بیش وسیعی وجود دارند. پوشش جنگلی این ناحیه همچون پوشش عمومی رشته کوه زاگرس بیشتر از درختان بلوط است. درختان دیگری مانند گلابی وحشی و زالزالک نیز به تعداد چشمگیری یافت می شود. این جنگل ها از دیرباز تأمین کننده سوخت زمستانی اهالی منطقه بوده اند.

بخش بزرگی از اورامان در استان کرمانشاه و بخش کوچک تری در حلبچه در خاک عراق واقع است. از مناطق مهم شهری آن نیز می توان به پاوه، نوسود، نودشه، بیاره و حلبچه اشاره کرد، که البته در شهرهایی نظیر مریوان، کامیاران، سنندج، کرمانشاه، جوانرود و تهران نیز از طریق مهاجرت مردم هورامی زبان ساکن شده اند. هورامان روی هم رفته خود به چند بخش تقسیم می شود که عبارت اند از هورامان لهون، هورامان تخت و ژاورو.

باستان شناسی و تاریخ

کهن ترین آثار سکونت انسان در بررسی ها و کاوشهای باستان شناسی در اطراف روستای هجیج، ناو و اسپریز یافت شده و مربوط به دوران پارینه سنگی است که طبق گزارش باستان شناسان بیش از چهل هزار سال تا حدود 12 هزار سال قدمت دارند. آثار کشف شده شامل ابزارهای سنگی غارنشینان اولیه، استخوان حیوانات شکار شده که بیشتر متعلق به بز کوهی بوده و بقایای اجاق است که در چند غار از جمله گیلوان و مرو دارای کشف شده است. طبق نظر باستان شناسان انسان های نئاندرتال که اسکلت آن ها در غارهای بیستون و شانیدر یافت شده در پیش از چهل هزار سال پیش در این منطقه می زیستند و پس از انقراض آن ها انسان هوشمند جدید در این منطقه سکنا گزیده است که آثار آن ها در غار کناچه کشف شده است.

آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در نزدیکی روستای روآر یافت شده شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی با سقف گنبدی شکل است که حدود سه هزار سال قدمت دارد. این گور سنگی احتمالا از قدیمی ترین شواهد گنبد سازی در غرب زاگرس است که با شیوه خشکه چین ساخته شده است. از دیگر آثار عصر آهن در اورامان سنگ نبشته اورامان در نزدیکی تنگی ور است. این کتیبه مربوط به دوره آشوری ها است که نقش سارگون دوم شاه آشور بر آن نمایش داده شده که همراه با کتیبه ای میخی به زبان آشوری در شرح لشکرکشی های وی در غرب زاگرس و اورامان است.

از دوره سلوکی و اشکانی چند پوست نوشته کشف شده که با عنوان بنچاق اورامان از آن ها یاد می شود. این مجموعه در درون یک ظرف سفالی در غاری نزدیک روستای پالنگان در دره تنگی ور کشف و بوسیله دکتر سعید خان کردستانی به موزه بریتانیا در لندن اهدا شد که در نهایت به کتابخانه بریتانیا منتقل شده اند. این پوست نوشته ها به زبان یونانی و پهلوی نوشته شده اند و سند فروش تاکستان و زمین اند که در آن ها به اسامی ساکنان منطقه مانند پاتسپار، تیراک پسر آپن و اویل پسر بشنین اشاره شده است. طبق این اسناد در آن دوره اشخاص با نام پدر شناخته می شدند.

در دوره افشار و قاجار برخی از طوایف ساکن اورامانات برای تقویت قوای نظامی نواحی شرقی مازندران و جلوگیری از حملات ازبکان، به نزدیکی گرگان کوچانده شدند.

زبان هورامی

مردم این منطقه کرد هستند. آنان به گویش هورامی تکلم می کنند. هورامی دارای چند زیر شاخه شامل لهونی، تختی، بیسارانی، حلبچه ای و شیخانی است. در مجموع تخمین زده می شود که بین بیست تا بیست و دو هزار نفر به گویش هورامی سخن می گویند. در مورد ماهیت گویش هورامی و جایگاه آن در گروه زبان های شمال غربی ایران دیدگاه ها گوناگون وجود دارد از جمله اُرانسکی که آنرا گونه ای از گویش های کردی گورانی و زازا می داند اما طبق نظر مکنزی هورامی مانند دیگر گویش های گورانی، دارای برخی مشخصات آوایی است که آن را به گویش های مرکز ایران نزدیک تر می کند. اتنولوگ هورامی را در دسته زازا-گورانی جایی داده است؛ که زبانی مستقل از زبان های کردی است.

معماری و فرهنگ

معماری اورامانات کاملا با کوهستان انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است و خانه ها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنه های صخره ای به صورت پلکانی ساخته شده است. خانه ها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و براساس معیشت فضاهای خانه ها با یکدیگر متفاوت است و خانه های افراد باغ دار، کشاورز، دامدار کمابیش با هم متفاوت است. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخش های مختلفی تشکیل می شود.

مردم منطقه معتقدند اورامانات تخت زمانی شهری بزرگ بوده و مرکزیتی خاص داشته به همین دلیل از آن به عنوان تخت یا مرکز حکومت ناحیه اورامان یاد می کرده اند. به غیر از وضعیت خاص روستا از نظر معماری، موقعیت چشمه های پرآب، مراسم خاص و آداب و رسوم و وجود مقبره و مسجد پیر شالیار و به ویژه جمعیت و تعداد سکنه قابل توجه آن نشانگر اهمیت منطقه از دوره های گذشته است. پوشاک کردی آمیزه ای از رنگ و نقش است. لباس مردم اورامانات کردی است. پیش از ورود پارچه و کفش های خارجی و سایر منسوجات داخلی به استان کردستان، بیشتر پارچه ها و پای افزار مورد نیاز آن ها توسط بافندگان و دوزندگان محلی بافته و ساخته می شده است.

منابع

ولدبگی، برهالدین. نگاهی به جاذبه های گردشگری اورامان. تهران، احسان، ص 7. 1388
فرهنگ لغات اورامی یا هورامی تا آوستایی
چمری خوانی برای سیاوش در اورامانات یا سیاوه چه مانه؟

ارسال یک نظر

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد.

همچنین ممکن است دوست داشته باشید