من «میثم رودکی» قصد دارم در این مطلب در دنیای سفرنامه نویسی و سفرنامه نویسان، گشتی هر چند کوتاه بزنم.
از آن زمان که ناصرخسرو قبادیانی برای نوشتن شرح ماجراهایش در یک سفر هفت ساله، قلم به دست گرفت، بیش از هزار سال می گذرد. ناصرخسرو اما تنها مسافری نبود که شوق سفرنامه نویسی در سر و ذوق نوشتن در دست داشت. تاریخ سفرنامه نویسی در ایران نام های بسیاری را به خود دیده است. نمی شود از سفر گفت اما به سفرنامه و سفرنامه نویسی بی توجه ماند.
من «میثم رودکی» قصد دارم در این مطلب در دنیای سفرنامه نویسی و سفرنامه نویسان، گشتی هر چند کوتاه بزنم.
سفرنامه به انگلیسی
سفرنامه به انگلیسی (travelogue) است. واژه (logbook) نیز معنای سفرنامه، روزنامه دریاپیمایی، گزارش روزانه سفر با کشتی را می دهد. همچنین واژه (itinerary) معناهای برنامه سفر، سفرنامه، مسیر، خط سیر را می دهد.
سفرنامه نویسی چیست؟
سفرنامه نویسی در واقع شرحی است از مشاهدات یک مسافر علاقه مند از اوضاع شهرها یا سرزمین هایی که به آن ها سفر کرده است. خواننده سفرنامه با خواندن سفرنامه همچنین اطلاعاتی پیرامون بناهای تاریخی، مساجد، کتابخانه ها، بازارها، موقعیت جغرافیایی، آب و هوا و نیز بزرگان، آداب و رسوم ملی و مذهبی و زبان اهالی به دست می آورد. در حقیقت سفرنامه ها را می توان ویکی پدیاهای مفصلی دانست که با مراجعه به آن ها می توان به واقعیت هایی از اوضاع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مردم در ادوار مختلف دست یافت. یکی از دلایلی که برخی را وادار به نوشتن سفرنامه می کرده، نبود امکانات حمل و نقل آسان بوده است؛ بر خلاف امروزه که ابزارهای مختلف به کمک گردشگران آمده اند. همچنین نبود وسایل ارتباطی مردم را دور از هم نگاه داشته بود به نحوی که گوناگونی فرهنگ ها و رسوم، در هاله ای از بی خبری فرو رفته بود.
مشهورترین سفرنامه های ایرانی
هر چند که سفرنامه نویسی بیش از همه یک نام را در اذهان تداعی می کند، اما علاوه بر ناصرخسرو هم کسانی بوده اند که دست به قلم برده اند. برزویه طبیب، پزشک خسرو انوشیروان ساسانی هم روایت خود از سفر به هندوستان را در قالب سفرنامه ای به نگارش درآورده است. اما نام آشناترین سفرنامه های ایرانی موارد زیر هستند:
سفرنامه ناصرخسرو قبادیانی
سفرنامه ناصرخسرو گزارشی از سفر هفت ساله وی است. سفری که از مرو و در سال 437 هجری قمری آغاز شد و در بلخ پایان یافت. ناصرخسرو در مسیر خود از شهرهای زیادی عبور کرده بود از جمله سرخس، نیشابور، جوین، بسطام، دامغان، سمنان، ری، قوهه و قزوین. این سفر هفت ساله تنها به مرزهای ایران محدود نبود. حلب، بیروت، بیت المقدس، قاهره، مکه و مدینه هم از شهرهایی بودند که ناصرخسرو قدم به آن ها گذاشته بود.
این سفرنامه که مشتمل بر 98 بخش است، علاوه بر بخش هایی که به نام شهرها اختصاص یافته قسمت هایی هم دارد که جالب به نظر می رسد. برای نمونه می توان به”خواب ناصرخسرو”، “نقاشی ناصرخسرو و حیرت اعراب بدوی” و “گرمابه بان ما را به گرمابه راه نداد”، اشاره کرد.
بی شک آنچه سفرنامه ناصرخسرو را دلنشین کرده تنها شرح سفرها نیست. ناصرخسرو قلم خواندنی دارد. به جای استفاده از ضمیر من از “من که ناصرم” استفاده کرده و با نثر روان خود اعتماد خواننده را به خود جلب می کند. شاید به همین دلیل است که در سال 1881 میلادی، به همت شارل شفر فرانسوی در پاریس ترجمه و منتشر شد.
سفرنامه حاجی سیاح محلاتی
میرزا محمدعلی محلاتی معروف به حاجی سیاح، شرح سفرهای خود را در کتابی به همین نام گردآوری کرده است. حاج سیاح که یک جهانگرد بود اولین ایرانی است که توانست به طور رسمی تابعیت ایالات متحده را به دست آورد. این جهانگرد عصر قاجار، روایت خود از سفرهایش به اروپا، آمریکای شمالی و شرق هندوستان را در دو کتاب گردآوری کرده است.
کتاب خاطرات حاج سیاح نیز مانند سفرنامه حاج سیاح نیز نوعی سفرنامه به شمار می رود. این کتاب دربرگیرنده خاطرات وی بعد از بازگشت به ایران در سال 1294 هجری قمری است. رویدادهای سال 1327 قمری و فتح تهران نیز حسن ختامی بر این سفرنامه است. ساختار این کتاب نیز به دو شکل متفاوت است. بخش اول تا سال 1311 و ماجرای پناهنده شدن به سفارت که بیشتر سفرنامه و خاطره نویسی است و بخش دوم تا سال 1227 که تاریخ نگاری را شامل می شود.
سفرنامه حاج ایازخان قشقایی
حاج ایازخان قشقایی مشاور و صندوقدار حاج صولت الدوله قشقایی، یکی از ایلخانان معروف قشقایی در عصر قاجار، شرح سفرهای خود را در کتابی گردآوردی کرده است. سفرهای حاج ایازخان به مکه، مدینه و عتبات عالیات در سال 1340 هجری قمری و از بوشهر آغاز می شود. در مدت هشت ماه، حاج ایاز از بحرین، مسقط، عدن، مُکلا و کویت می گذرد تا به شهرهای زیارتی برسد. شاید نکته جالب سفرهای وی را در وسایل حمل و نقل متنوعی دانست که او را در مسیرش همراهی می کرده اند. برای مثال مسیر بوشهر تا جده و بصره به وسیله کشتی های کوچک و مسیرهای داخلی نیز سوار بر اسب و قاطر و شتر و قطار و اتوموبیل طی شده است.
وقایع مهم سفرنامه حاج ایاز را می توان در موارد زیر خلاصه کرد: همسفر شدن با بزرگان شیراز در دوران مشروطیت، ملاقات با فرمانروای مکه و مدینه، شریف حسین، راه یافتن به داخل خانه کعبه و شرح تفصیلی اجزای آن. این سفرنامه با توجه به نبود اسناد و مدارک، در نوع خود یک سند مکتوب در مورد تاریخ و فرهنگ ایل قشقایی به شمار می رود.
اما تاریخ معاصر ایران هم از سفرنامه و سفرنامه نویسی تهی نیست. شاید مشهورترین سفرنامه های معاصر ایرانی را بتوان «از پاریز تا پاریس» دکتر ابراهیم باستانی پاریزی، سفرنامه های محمدعلی اسلامی ندوشن و نیز منوچهر ستوده دانست.
از پاریز تا پاریس
«ما شرقی ها در این سر دنیا نشسته ایم و ضمن بحث از برخورد تمدن شرق و غرب و سمینار درباره گرفتاری های اروپایی و مغرب برای خودمان از بی کاری به قول ارمنی ها کار بی کاری درست می کنیم و دلسوزی می کنیم که تمدن غرب در حال انحطاط است». این بخشی از آن چیزیست که دکتر ابراهیم باستانی پاریزی در سفرنامه خود، «از پاریز تا پاریس» آورده است. سفرهای باستانی پاریزی هم به شرق است و هم به غرب؛ از پاکستان و عراق در خاورمیانه تا فرانسه و سوییس و انگلستان در قاره سبز.
اما از پاریز تا پاریس بیشتر از آنچه فکرش را بکنید، جالب است. اطلاعات تاریخی، سیاسی، اقتصادی و حتی هنری دارد. گاهی اوقات هم باستانی پاریزی در لباس یک اقتصاددان، شاعر، سیاستمدار و منتقد ظاهر می شود و به ارائه تحلیل های خود با کمک حکایت های بومی و ضرب المثل های بومی می پردازد.
اگر فکر می کنید که خواندن شرح سفری به چندین گوشه دنیا برایتان خسته کننده خواهد بود، سخت در اشتباه هستید. طنز و بذله گویی و آوردن حکایت های شیرین و ضرب المثل های محلی و ابیات شاعران، به اندازه کافی نثر او را دلنشین کرده است. و بالاخره اینکه به قول باستانی پاریزی:
هرجا که سِیر کردیم، جایی چو دل ندیدیم
با این همه کدورت، باز این خرابه جایی است
سفرنامه برادران امیدوار توسط عیسی امیدوار و عبدالله امیدوار (برادران امیدوار) برادران جهانگرد و پژوهشگر ایرانی نوشته شده است.
این دو برادر اولین ایرانیانی هستند که به شکل تخصصی و حرفه ای، در سال ۱۳۳۳ عزم کردند تا جهان را بکاوند.
بین سال های ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۳ کمتر کسی پیدا می شد که نام آنان را نشنیده باشد. این سفر جنبه تحقیقاتی داشته و به زندگی انسان و نحوه پیدایش انسان در بخش های مختلف کره خاکی توجه ویژه ای داشته اند. این دو برادر به نقاط مختلف دنیا سفر کردند و از مشاهدات خود فیلمبرداری کردند. فیلم های آن ها در زمان خود از شبکه های تلویزیونی جهانی نیز پخش می شد.
سفرهای این دو برادر به قاره های آفریقا، آسیا، آمریکا، اروپا، استرالیا و همچنین قاره جنوبگان (قطب جنوب) انجام شده است. سفرنامه برادران امیدوار وقایع سفر این دو برادر را همراه با نتیچه پژوهش های انسان شناسی آنان ارائه می کند.
صفیر سیمرغ
صفیر سیمرغ نوشته های سلطان نثر معاصر ایران، محمدعلی اسلامی ندوشن است. در این کتاب نویسنده از آنچه که در چندین شهر ایران و کشورهای دیگر مشاهده کرده است، می گوید؛ از نیشابور تا هند و ژاپن و مصر و سریلانکا.
قدرت و سبک نویسندگی ندوشن در این کتاب در چندین فصل خود را نشان می دهد. فصل هایی که عناوین آن هر خواننده ای را وسوسه به خواندن می کند. بار دیگر نیشابور، افغانستان؛ در جستجوی زمان های گمشده، گلبانگ مسلمانی در لندن، ونیز؛ شهر آب ها و آینه ها، بلغارستان؛ سفیدی شیر و سرخی جام، قونیه و رقص صوفیان و برخوردگاه شرق و غرب تنها فصل هایی از این کتاب خواندنی به شمار می روند. سفرنامه صفیر سیمرغ برای نخستین بار 47 سال پیش و در سال 1349 در مجله یغما به چاپ رسید.
از آستارا تا استرآباد
در کتاب «از آستارا تا استرآباد»، نویسنده یک دایره المعارف جامع از گیلان، مازندران و گلستان ارائه داده است. منوچهر ستوده در طی بیست سال با پای پیاده و سوار بر قاطر به این استان ها سفر می کند تا شهرها و روستاها را ببیند و آنچه را که دیده، ثبت کند. از دیلمان و نور و کجور و لاریجان در مازندران می گوید تا اسالم، تالش، فومن و ماسال در گیلان. این دایره المعارف عظیم ده جلدی، معرفی آثار مهم باستانی، مفاخر و آداب و رسوم این مناطق را هم شامل می شود.
هر جلد این مجموعه با موضوع خاصی دنبال می شود. برای مثال جلد اول به معرفی منابع و اسناد معتبر در مورد گیلان، مازندران و گرگان می پردازد. در جلد دوم گیلان، روستاها و شهرهای آن معرفی می شوند. یا جلد سوم که شرحی بر آثار تاریخی مازندران با نگاهی به گچکاران، خطاطان و سنگ تراشان این منطقه است.
چگونه سفرنامه بنویسیم؟
شرط اول برای انجام هر کاری علاقه است. در سفرنامه نویسی هم علاقه شرط لازم است، هر چند که شرط کافی نیست! برای اینکه بتوانید دیده های خود را در قالب کلمات ثبت کنید، باید نگاه تیزبین و کنجکاوی هم داشته باشید. امروزه، تصویر هم به کمک واژه آمده است. اگر به دنبال این سوال هستید که «چگونه سفرنامه بنویسیم؟» چند نکته را به خاطر داشته باشید تا بتوانید سفرنامه هایتان را به مرحله نگارش در آورید.
1. تمرین نوشتن، فعال کردن حسگرهای نوشتن و خواندن سفرنامه. هر چه بیشتر بخوانید و بنویسید و ببینید، قلم تان قوی تر خواهد شد.
2. با نوشتن در مورد نوع سفرتان آغاز کنید. هوایی، زمینی و یا دریایی بوده است. در مورد مزایا و معایب آن هم بنویسید.
3. منظره ها و دیده هایتان در طول مسیر را شرح بدهید. دقیق آدرس بدهید. مثلا فقط نگویید با قطار تفلیس – ایروان سفر کردم. نوع قطار یا حتی ساعت حرکت را هم بگویید.
4. نوشتن در مورد محل اقامت و نوع امکانات و فضای آن می تواند جالب باشد. بالاخره شما شب را در جایی اتراق کرده اید.
5. رستوران ها، کافه ها و پاتوق های شبانه را فراموش نکنید. بد نیست چند عکس را هم بگنجانید و اگر ممکن است، کمی هم از قیمت و فضای آنجا بگویید.
6. معرفی غذاهای محلی، رسوم مردم و مقایسه آن با دیگر تجربه های شما هم می تواند جالب به نظر برسد. اگر چیزی میل می کنید، بگویید که حداقل از چه موادی درست شده است!
7. اشاره به مناطق دیدنی و تاریخی منطقه و مقایسه امکانات و سرویس دهی به گردشگران در آن ها برای تکمیل اطلاعات سفرنامه شما بسیار مفید خواهد بود. معرفی مناطق طبیعی و زیبا همانند ساحل ها، جنگل ها و غیره در کنار مناطق تاریخی و دیدنی لازم به نظر می رسد. توصیف آنچه دیده اید و احساسی که از دیدن این مناطق به شما دست داد نیز به جذابیت سفرنامه اضافه می کند. اگر موفق به دیدن یک محل تاریخی و یا دیدنی در منطقه ای نشده اید، آن را ذکر کنید تا دیگران از وجود آن در آن محل مطلع شوند و برای دیدنش اقدام کنند.
8. اصول نگارشی را فراموش نکنید. تلاش کنید در پایان چندین توصیه را هم اضافه کنید. اینکه چقدر پول کافی خواهد بود و یا با کدام وسیله می توان راحت تر سفر کرد؟
