استراحت، اقامت و گذراندن اوقات فراغت در کاروانسرا تجربه جدیدی از ارتباط انسان با فضاهای سنتی در دوران گردشگری مدرن است. بشریت در زندگی مدرن برای خروج از بحرانی هویتی که فضای اطراف زندگی به او تحمیل کرده است باید به سمت ایجاد زمینه تجربه کردن زیست در فضای معماری اصیل، غنی و بومی حرکت کند. در این راستا حتی حضوری چندساعته در یک بنای تاریخی با معماری حساب شده و ریشه دار می تواند به غنای درونی و تعالی روحی او کمک کند و آرامش خاصی به فرد ببخشد.
کاروانسراها با توجه به کارکرد، خدماتی که ارائه می دادند و پیشینه تاریخی یعنی پذیرایی از مسافران و کاروان های تجاری در طول دو هزار و 500 کیلومتر راه شاهی در دو هزار و 500 سال پیش است که مفهوم پیدا می کنند؛ راهی که از «هگمتانه» تا «سارد» امتداد داشت. درواقع مسیر چاپارخانه ها آغاز ارائه خدمات پستی از دوران هخامنشی است که به نوعی پیش کسوت کاروانسراها بودند.
کاروانسراها در بسیاری از ادوار تاریخی ایران احداث شده اند اما قدمت آن دسته از کاروانسراهایی که امروزه باقی مانده اند به دوره صفویه می رسد. امنیت و کیفیت نسبتا خوب راه های ایران در سفرنامه های شرق شناسان ذکر شده است و این نکات در کنار سایر مزیت های توجیه کننده سفرهای جاده ای از قبیل شرایط جغرافیایی، وسعت سرزمینی، برخورداری از نعمت آفتاب در طول سال، تنوع آب و هوا و تناسب آن برای گردشگری جاده ای می تواند به ظرفیتی عظیم در صنعت پذیرایی، گردشگری و تفریح و اوقات فراغت تبدیل شود تا با توجه به اینکه هر کشوری از مزیت آن برخوردار نیست، به یک برند در مسیر توسعه گردشگری ایران تبدیل شود. کاروانسراها، چاپارخانه ها، خانه ها و بناهای قدیمی ایران که در شهرها یا در طول راه های ایران به جا مانده اند، ظرفیت هایی هستند که قابلیت جذب گردشگر را دارند و …
بسیاری از افراد علاقه مند هستند در این فضا اقامت کنند یا پذیرایی شوند. در سه مسیر جاده ابریشم در ایران که از تعدادی از استان های کشور نظیر خراسان رضوی، سمنان، تهران، البرز، قزوین، همدان، کرمانشاه، زنجان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی می گذرد، در طول جاده تهران تا خراسان در استان سمنان، در مسیر دامغان تا سبزوار و نیشابور کاروانسراهای زیادی برجای مانده است. در محور جنوبی راه های ایران نیز از تهران به سمت اصفهان و یزد هم کاروانسراهای زیادی باقی مانده است که مورد توجه و علاقه گردشگران است.
بعضی از کاروانسراهای موجود قابلیت تبدیل شدن به زیست اکولوژ یعنی مکانی زیستی با همه مظاهر بومی یک منطقه را داشته و حتی چاپارخانه هایی نظیر میبد یزد و زعفرانیه سبزوار هم به همین میزان دارای اهمیت هستند. وجود چاپارخانه ها در کنار کاروانسراها بیانگر این امر است که چاپارخانه ها در گذر زمان به کاروانسرا تبدیل شده اند و حال در تغییر و تحول روزگار باید به این اندیشید که کاروانسراها در دوران زندگی مدرن انسان ها به هتل، متل، مهمانپذیر و مکان های استراحت و اقامت حتی کوتاه مدت و موقتی گردشگران تبدیل شوند و برند گردشگری جاده ای ایران از این طریق شکل بگیرد.
بازسازی و احیای این کاروانسراها چندی است که توسط سرمایه گذاری بخش خصوصی از طریق صندوق احیا و بهره برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی شروع شده که می تواند به پیوند حوزه گردشگری و میراث گرانبهای فرهنگی ملت ایران کمک کرده و به توسعه صنعت گردشگری و تقویت اقتصاد ملی و تجربه جدیدی از زندگی در فضای سنتی بپردازد. این رویکرد، تهدیدات ناشی از تخریب میراث فرهنگی کشور را به فرصت هایی برای توسعه کم هزینه زیرساخت های گردشگری نظیر گسترش صنعت پذیرایی از طریق احیا، مرمت و بهره برداری از بناهای تاریخی از طریق سرمایه گذاری توسط بخش خصوصی تبدیل می کند.
ایده کلی آن است که بخش خصوصی در ازای تقبل هزینه مرمت و احیا بر اساس طرحی مصوب از سوی صندوق اجازه پیدا می کند به مدت مشخصی از بنای تاریخی و بر اساس کاربری تعیین و تصویب شده بهره برداری کند و به ارائه خدمات به گردشگران بپردازد. در یک بررسی اجمالی تعداد 83 کاروانسرا تاکنون توسط دولت تملک شده که تعدادی از آن ها به صورت خدمات رفاهی بین راهی، پذیرایی و اقامتی واگذار شده است.
اما در مسیر راه ابریشم در ایران که از 10 استان خراسان رضوی، سمنان، تهران، البرز، قزوین، همدان، کرمانشاه، زنجان، آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی ایران عبور می کند تعداد 22 کاروانسرا توسط دولت تملک شده که تعداد هفت باب ده نمک در گرمسار، شاه عباسی در دامغان، میاندشت در شاهرود، شاه عباسی در کرج، سعدالسلطنه در قزوین، شاه عباسی بیستون کرمانشاه، پیام در مسیر مرند جلفا با حجم سرمایه گذاری دومیلیون و 73 هزار میلیون ریال (حدود 70 میلیون دلار) به صورت خدمات رفاهی بین راهی، پذیرایی و اقامتی به بخش خصوصی واگذار شده است که دو باب آن (شاه عباسی کرج و کرمانشاه) در حال بهره برداری است.
تعداد سه باب آن یعنی مهر شاهرود، زعفرانیه سبزوار و ایوانکی گرمسار نیز آماده واگذاری است که طبق برنامه زمان بندی شده از سال 1397 به بهره برداری می رسند. در این میان تعداد 12 کاروانسرا نیز در دست برنامه ریزی و آماده سازی اسناد و طرح های مربوطه برای ورود به روند مزایده بوده و تا سه ماه آینده برای واگذاری آماده خواهند شد.
منبع: دنیای سفر
