به عنوان فردی که با ترکمن های خراسان و گلستان در تماس بوده و هستم، بارها نام مختومقلی، شاعر بزرگ ترکمن را شنیده ام و دوتار نوازی های بسیار در همراهی با اشعار وی دیده ام. هر چند تاکنون تلفظ نامش را به همین شکل می دانستم اما گویا نام مختومقلی هم چون اشعارش رازآلود است.
با گشت و گذاری ساده در دنیای وب، درباره مختومقلی مطالب بسیاری می توان دید و ترجمه اشعارش را خواند. در ویکی پدیا درباره وی آمده است: مختومقلی بزرگترین شاعر زبان ترکمنی و یکی از مهم ترین شخصیت های مردم ترکمن به شمار می آید.
در زمانی که اشعار و کتاب ها به فارسی و عربی نوشته می شدند، او هویت تازه ای به زبان مادری خود داد و به قول براگینسکی، زبان ترکمنی را تا حد زبان ادبیات و هنر ارتقا داد. مختومقلی در اشعار خود به مسایل اجتماعی و سیاسی می پرداخت. از مردم، سرزمین، عشق و آزادی می سرود. هر چند با زبان تندش به ظلم می تاخت اما قوم خویش و طبیعت ترکمن صحرا را همواره می ستود.
آن گاه که چابک سوار ترکمن، بر اسب راهوار خویش می نشیند
در دلش غوغایی به پا و نگاهش کیمیا می شود
از نیم نگاهش، کوه بی تاب می شود
قوم ترکمن چون سیلی است قوی
هر جا که رود، سیل بندها، آب می شود
آه، مختومقلی این چه رؤیای شگفتی ست که در بی خوابی می گذرد بر دو چشمِ نگرانِ من؟ “احمد شاملو”
نام مختومقلی فراغی برای شاعران معاصر، خصوصا آنان که در قلمرو شعر اجتماعی صاحب اثر و نظر هستند، نامی آشنا و مورد احترام است. از این رو در آثار معاصرین از وی یاد شده و یا مورد تمجید و تحسین قرار گرفته است. احمد شاملو در سروده ای از روح عصیانگر مردی که غصه عالم بر شانه دارد، پرده بر می دارد و با وی این چنین به گفتگو نشسته است:
آه، مختومقلی
من گه گاه
سردستی
به لغت نامه
نگاهی می اندازم
چه معادل ها دارد پیروزی! (محشر!)
چه معادل ها دارد شادی!
چه معادل ها دارد انسان!
چه معادل ها دارد آزادی!
مترادف هاشان
چه طنین پر و پیمانی دارد!
وای، مختومقلی
شعر سرودن با آن ها
چه شکوه و هیجانی دارد!
و این رمز و راز مردی است که ترکمن ها احترام خاصی به وی قائل اند و می ستایندش.
اما نام آن شاعر بزرگ چیست؟
در نگارش نام مختومقلی اختلاف هایی وجود دارد. اخیرا سایت تورکمن نیوز نام درست وی را “مخدومقلی فراغی” دانسته است. در همین ارتباط خبرنگار تورکمن نیوز، مصاحبه ای با محمود عطاگزلی، استاد زبان و ادبیات ترکمن انجام داده است.
عطاگزلی گفته است: اسم مخدوم با همین نوشتار درست است. چرا که نام یکی از طوایف ترکمن است و نام شاعر بزرگ ما نیز وابسته بدین طایفه است. نام هایی چون مخدومقلی، آتاقلی، ایشانقلی، خوجه قلی، سیدقلی در نام گذاری فرزندان ترکمن ها بر اساس اعتقادات این ملت صورت گرفته است. ترکمن ها احترام خاصی برای طوایف مخدوم، سید، آتا و خوجه قایلند و نام مخدومقلی شاعر بزرگ ترکمن نیز از این قاعده جدا نیست.
این در حالی است که در پایگاه خبری دانشجویان و دانش آموختگان ترکمن ایران، همان نام مختومقلی فراغی به کار رفته است. در همین پایگاه دست خطی از مختومقلی ارایه شده است که در آن، نام شاعر به لاتین و با حرف “ت” ذکر شده است.
پایگاه مختومقلی (magtymguly.com) نیز که به زبان های مختلف به جمع آوری اسناد درباره شاعر می پردازد، همان مختومقلی را به کار برده است.
بنابراین آن چه که می توان از مراجعه به اسناد تاریخی بدان دست یافت، رواج نام “مختومقلی” است. نامش به هر شکل که باشد، بزرگان او را در شعر ترکمنی، همسنگ فردوسی و سعدی و رودکی دانسته اند.
آرامگاه آن شاعر معترض و مغضوب در شهر مراوه تپه، با حضور صفر مراد نیازوف رئیس جمهور وقت ترکمنستان و عطاالله مهاجرانی وزیر وقت فرهنگ و ارشاد ایران در سال 1370 افتتاح شد. همه ساله در زادروزش مراسمی با حضور مردم و مقامات دولت ایران و ترکمنستان در کنار آرامگاه وی برگزار می شود.
