گردشگری نجوم، سفری است همراه با رصد ستارگان و رویدادهای نجومی که در دو دهه اخیر در ادبیات گردشگری رواج یافته است.
گردشگری نجوم چیست؟
واژه گردشگری نجوم، حدود دو دهه است که در ادبیات گردشگری جهانی ایجاد شده است و پیش از آن چندان مورد استفاده نبوده است. تورهای نجومی به آن دسته از فعالیت هایی گفته می شود که در راستای تماشای آسمان و ستارگان صورت می گیرد و فرصتی را در اختیار گردشگران قرار می دهد و تجربیات نجومی مانند تماشای ستارگان، رویدادهای نجومی مانند خسوف و کسوف، بارش های شهابی، شفق قطبی و … را به همراه دارد. آمارهای مختلفی از محبوبیت رو به افزایش گردشگران سراسر جهان نسبت به گردشگری نجوم مشاهده می شود.
در این خصوص می توان به کسوف سال ۱۳۷۸ اشاره کرد که ایران نیز میزبان تعداد زیادی از گردشگران بین المللی بود و هزاران نفر در سراسر دنیا به ۲۶ کشوری که می توانستند میزبان رخداد طبیعی خورشیدگرفتگی باشند، سفر کردند. در همین سال ها نخستین تورهای بین المللی گردشگری نجوم به مقصد ایران صورت گرفت که مناطق مرکزی ایران مانند استان اصفهان، همدان، کردستان، سیستان و بلوچستان، کرمان و … را در بر می گرفت.
برخی اوقات فشردگی یا هم پوشانی میان گردشگری نجوم با سایر شاخه های گردشگری مانند طبیعت گردی، ماجراجویانه، علمی و آموزشی و فرهنگی وجود دارد. این هم پوشانی ها شرایطی را ایجاد کرده است که گاهی گردشگری نجوم به عنوان شاخه ای مستقل در نظر گرفته نمی شود و در کنار انواع دیگر گردشگری معنا و مفهومی پیدا می کند. به عنوان مثال اغلب تورهای کویرنوردی که در کمپ های کویری اقامت دارند، به نجوم و گردشگری نجومی و تماشای آسمان شب می پردازند.
همچنین بخشی از بناهای باستانی که به نجوم و علم ستاره شناسی مرتبط است نیز در این حوزه گردشگری به شمار می رود که با حوزه های میراث فرهنگی و گردشگری تاریخی و فرهنگی هم پوشانی دارد مانند بازدید از برج رادکان در خراسان رضوی یا بازدید از بقایای رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در مراغه که به نوعی گردشگری فرهنگی و تاریخی محسوب می شود و از جمله رخدادهایی است که حوزه های گردشگری نجوم را نیز در بر می گیرد.
گردشگری نجوم بسیار فراتر از موارد فوق بوده و در ارتباط با زیرساخت ها و دست سازه های بشری بوده و در حوزه گردشگری شهری و گردشگری علمی نیز نمایان است. از جمله آن ها می توان به افلاک نماها، انگاریوم ها و … اشاره کرد که بر گردشگری نجوم و توسعه گردشگری شهری اثرگذار خواهد بود.
رصدخانه ها و مراکز گردشگری نجوم در کشورهای مختلف اروپایی و آمریکایی تأسیس شده است و سال ها به عنوان یکی از مهم ترین مقاصد گردشگری، خدماتی به گردشگران بین المللی ارائه می دهند. به عنوان مثال می توان در کشورهای آمریکای لاتین، شیلی، حوزه کشورهای آفریقایی، آفریقای جنوبی، در کشورهای اروپایی، اسپانیا و در حوزه آسیای مرکزی و جنوب، هندوستان را به عنوان مراکزی که در زمینه گردشگری نجوم سرمایه گذاری کرده اند، اشاره کرد. این کشورها میزبان گردشگران بین المللی فراوانی نیز هستند.
گردشگری نجوم در ایران
توسعه گردشگری نجوم در ایران مستلزم تأمین زیرساخت ها است. زیرساخت های گردشگری نجوم جدای از زیرساخت های عمومی توسعه گردشگری نیست. به این معنا که زیرساخت هایی مانند راه های ارتباطی مناسب، امنیت و خدمات متناسب با نیاز گردشگر زمینه ساز توسعه گردشگری است و چنین زیرساخت هایی در حوزه گردشگری نجوم نیز لازم است. از ویژگی های منحصر به فرد در گردشگری نجوم می توان به عدم وجود آلودگی های نوری، وجود تجهیزات مناسب رصد مانند تلسکوپ و دوربین های چشمی اشاره کرد.
در انتخاب مکان های رصدی نیز علاوه بر عدم وجود آلودگی های نوری و هوایی، بایستی معیارهایی مانند پایداری هوا، برخورداری از آب وهوای متناسب، میزان رطوبت، ارتفاع، امکان دسترسی و … نیز مورد توجه قرار گیرد. حوزه گردشگری نجوم نیازمند تمهیدات ویژه ای است تا بتواند شرایط جوی قابل کنترلی را برای گردشگران ایجاد کند.
با توجه به اینکه ایران دارای مناطق کویری و مستعد قرار دارد، کشور ما می تواند به عنوان قطب اصلی حوزه گردشگری نجوم در میان کشورهای منطقه باشد. زیرا علاوه بر استان های مرکزی کشور مانند سمنان، یزد و اصفهان و در نواحی خراسان مخصوصا خراسان جنوبی، گلستان، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، کرمان و فارس را نیز در بر می گیرد. بر این اساس در صورتی که سایر زیرساخت های متناسب نیز فراهم شود، بخش عمده ای از ایران می تواند مقصدی در راستای توسعه گردشگری نجوم باشد.
اغلب فعالیت های رصد ستارگان وابسته به رویدادهای قابل پیش بینی مانند رویداد خسوف و کسوف، بارش های شهابی و … است؛ بنابراین با برنامه ریزی و تمهیدات لازم نسبت به تدوین تقویم متناسب با گردشگری نجوم اقدام کرد تا بتوان با کمک انواع دیگر گردشگری مانند فرهنگی و تاریخی، طبیعت گردی، ماجراجویانه، شهری و … به سمت تورهای مرکب گردشگری که چند هدف عمده گردشگری را دنبال می کند، رفت.
این نوع از گردشگری مانند سایر حوزه های گردشگری دارای مزیت های اقتصادی است و از طریق جذب گردشگران نجوم می توان درآمدهای اقتصادی خوبی برای کشور فراهم کرد. متاسفانه کشور ما در حوزه گردشگری بین المللی نجومی درآمدهای شایسته و بایسته ای ندارد؛ این در حالی است که پدیده های مهم نجومی در ایران رخ می دهد.
توسعه گردشگری نجوم
در جهت توسعه حوزه گردشگری نجوم به صورت متمرکز، بخش آموزش و معرفی راهنمایان مجرب از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علاوه بر این موارد حفظ کیفیت خدمات و افزایش ابزارها و اقدامات حوزه گردشگری نجوم، به ویژه تأمین وسایل مورد نیاز برای سفر نجومی، دوربین های دید در شب، لباس های متناسب و … نیز کمک کننده خواهد بود تا از این طریق تورهای نجومی در کشور برگزار شود.
گردشگری در کنار مزیت های اقتصادی، ممکن است مضراتی نیز به همراه داشته باشد که بخشی از آن در ارتباط با ظرفیت تحمل و ظرفیت بار در مقاصد گردشگری است که همواره مورد توجه و تأکید متخصصان گردشگری بوده است. بنابراین نیازمند برنامه ریزی است. در واقع باید به گونه ای عمل شود که کم ترین آسیب به محیط زیست وارد شود.
در موضوعات گردشگری به ویژه گردشگری نجوم بایستی ظرفیت تحمل و ظرفیت بار مورد توجه ویژه قرار گیرد تا کم ترین عارضه برای محیط زیست به وجود آید و شرایط میزبانی فراهم باشد تا در حد توان جامعه محلی نیز از مزیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حضور گردشگران در این نواحی بهره مند شود.
آینده گردشگری نجوم ایران
گرچه آهسته و کُند اما حوزه گردشگری نجوم نیز مانند سایر انواع گردشگری در کشور در حال رشد و نمو است. با توجه به اینکه یکی از علایق نسل جوان کشور توجه به رصد ستارگان است، بنابراین وضعیت به مراتب بهتر خواهد شد.
یکی از مهم ترین نقش های توسعه این نوع از گردشگری مدیون گروه های رصدی و انجمن های نجوم آماتوری در سراسر دنیا است. کشورهایی که از منجمان آماتوری بیشتر و بهتری برخوردار بوده اند بیشتر با حوزه گردشگری آشنا هستند. در ایران تقریبا از اوایل دهه ۷۰ که مجله نجوم در ایران شکل گرفت، شاهد برپایی نخستین تورهای نجومی هستیم.
نخستین تورهای نجومی در سطح کشور در دهه ۷۰ و از کاروانسرای «قصر بهرام» در نزدیکی کویر مرکزی آغاز شده و سپس در سایر شهرها مانند مجموعه پاسارگاد شیراز رواج پیدا کرد و به تدریج برنامه های گردهمایی منجمان آماتوری در کنار برگزاری تورها، محلی برای رونق گردشگری نجوم شد.
